Bài 7: Một Nữ Tiến Sĩ Bí Ần & Thầm Lặng
Last updated
Was this helpful?
Last updated
Was this helpful?
Loạt bài Theo Dòng Lịch Sử
Bài 7: Một Nữ Tiến Sĩ Bí Ần & Thầm Lặng
Ngày 1/7/1935, tờ Tạp Chí Khoa Học số 97 tại Hà Nội đăng một bài viết với tựa đề: Thật là vẻ vang cho đàn bà nước Nam - Cô Hoàng Thị Nga mới đỗ Tiến sĩ về khoa học Vật lý.
Bài báo viết: “Tiến sĩ Hoàng Thị Nga quê ở làng Đông Ngạc, tỉnh Hà Đông. Thân phụ của bà là quan tuần phủ Hoàng Huân Trung. Anh em của bà có nhiều người trí thức, chẳng hạn ông Hoàng Cơ Nghị - Cử nhân khoa Vật lý học, giáo sư Trường trung học Bảo hộ. Bà sinh năm 1903, học trường Sư phạm ở phố Hàng Bài”.
Sau khi đỗ Tú tài phần thứ nhất bên ta, bà sang Pháp học Tú tài phần hai rồi vào học tại Viện Khoa học (Faculté des Sciences) ở Paris. Sau khi đỗ Cử nhân về Khoa học, bà học lên Tiến sĩ và bảo vệ luận án Tiến sĩ vào ngày 19/3/1935 (Trước đó, ta cũng đã có Tiến sĩ "Tây học" là ông Nguyễn Mạnh Tường, nhưng về Luật và Văn chương - Tôi đã từng viết) ở thời điểm mà số người có bằng đại học ở ta chỉ đếm được trên đầu ngón tay.
Bài báo cho biết: "Hội đồng, sau khi nghe bài luận thuyết của cô, đồng thanh ngợi khen cô và đồng ý cho cô được lấy bằng Tiến sĩ ưu hạng". Đề tài luận án Tiến sĩ của bà Nga là Photovoltaic Properties Of Organic Substances (Các Tính Chất Quang Điện Của Các Chất Hữu Cơ)”.
Theo Giáo sư Đàm Thanh Sơn, đây là một đề tài rất hiện đại lúc đó. Vì thế mà một bài báo của bà từ năm 1939 đến năm 1996 vẫn còn được trích dẫn.
Tuy nhiên, gần 90 năm trôi qua, tên tuổi bà Nga vẫn rất ít người biết. Mãi đến tháng 12/2018, gia đình cố Giáo sư Đào Văn Tiến (Một nhà Sinh học) công bố một số đoạn hồi ký của ông, trong đó có đoạn viết về bà Hoàng Thị Nga với tư cách là hiệu trưởng đầu tiên của Trường Đại học Khoa học của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa (Có thể ở đây Giáo sư Đào Văn Tiến viết nhầm “cao đẳng” thành “đại học”, vì thời điểm đó ta mới chỉ có Trường Cao đẳng Khoa học). Theo đó, thời điểm Tiến sĩ Hoàng Thị Nga nhậm chức là cuối năm 1945.
Đoạn viết mô tả khá chi tiết vẻ ngoài của bà Nga và nội dung trao đổi giữa cố Giáo sư Đào Văn Tiến với bà trong một số lần tiếp xúc, khi ông Tiến làm việc ở Trường Cao đẳng Khoa học. Hồi ký có đoạn: "Được độ hai tháng sau khi khai trường thì tôi không thấy bà đến trường làm việc nữa. Trước đó thường ngày bà đến rất đúng giờ vì nhà bà ở ngay phố Lý Thường Kiệt. Một số thầy giáo, trong đó có tôi, đã không hiểu tại sao! Ít lâu sau thì nghe tin bà đã rời Việt Nam về Pháp".
Trong khi các thông tin về trình độ chuyên môn của bà Hoàng Thị Nga đã được khẳng định qua nhiều tư liệu, thông tin bà là hiệu trưởng Trường Cao đẳng Khoa học lại không có bất cứ bằng chứng nào. Trong các tài liệu nói về lịch sử Đại học Quốc gia Hà Nội, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội (Là những trường mà khi thành lập đã "kế thừa" di sản giáo dục đại học mà Pháp để lại), chưa bao giờ cái tên Hoàng Thị Nga được nhắc tới.
Phó Giáo sư Nguyễn Kim Sơn, giám đốc Đại học Quốc gia Hà Nội, cho biết ông đã cho kiểm tra lại tư liệu nhưng không thấy thông tin về Tiến sĩ Hoàng Thị Nga. Một số nhà Sử học nghiên cứu chuyên sâu về văn hóa - giáo dục Việt Nam giai đoạn trước và sau Cách mạng Tháng Tám cũng cho biết họ chưa gặp tư liệu nào nhắc đến tên Tiến sĩ Hoàng Thị Nga.
Tuy nhiên, trong quyển sách Đại Học Y Hà Nội - Năm Tháng Và Sự Kiện được xuất bản nhân kỷ niệm 100 năm ngày thành lập trường Y, có một số chi tiết nhắc đến Tiến sĩ Hoàng Thị Nga. Trong chương 2 - Thời kỳ kháng chiến chống Pháp, khi nói về việc Trường Đại học Y dược hoạt động trở lại ngay sau Cách mạng Tháng Tám, các tác giả sách ghi chú: "Như vậy, chỉ sau chưa đầy 3 tháng, chính quyền cách mạng đã ổn định tổ chức các trường đại học gồm: Đại học Y dược, Đại học Khoa học, Đại học Luật khoa, Cao đẳng Mỹ thuật, Đại học Văn khoa và một số trường kỹ thuật khác (Đáng chú ý là chức vụ hiệu trưởng Trường Đại học Khoa học được giao cho bà Hoàng Thị Nga, người phụ nữ Việt Nam đầu tiên đỗ Tiến sĩ Toán tại Pháp)" - Ở đây có sự nhầm lẫn về chuyên ngành Tiến sĩ của bà Hoàng Thị Nga, Vật lý thành Toán.
Đoạn nói về chính sách lương cho cán bộ giảng dạy ở Trường Đại học Y dược, các tác giả sách ghi chú: "Tham khảo: bà Hoàng Thị Nga được chính quyền Pháp cử làm giáo sư Trường Cao đẳng Khoa học từ 15/5/1945; và đến 15/8/1945 thì đề bạt hiệu trưởng. Dường như bà chưa được lĩnh lương trong những ngày ấy”.
“Ngày 7/11/1945, chính quyền Cách mạng đã ra Nghị định (Tóm tắt nội dung): 1) Vẫn trả lương cho bà Nga từ khi có chức vụ Giáo sư là 642,26 đồng/tháng; 2) Từ khi giữ chức hiệu trưởng thì hưởng 1.033,54 đồng/tháng (thời kỳ trước Cách mạng). Cố nhiên, nay dưới chính thể mới, bà vẫn tiếp tục hưởng lương đó (Quy đổi từ tiền thời Pháp sang)...".
Theo tìm hiểu của người viết, sau Cách mạng Tháng Tám, chính phủ ta đã thành lập một số trường đại học mới, bên cạnh duy trì hoạt động của các trường Đại học và Cao đẳng cũ (Đều là thành viên của Đại học Đông Dương) từ thời Pháp thuộc. Trong đó, Trường Cao đẳng Khoa học là một trong số các trường "cũ" của Đại học Đông Dương.
Tất cả các trường này, cả cũ và mới, đều nằm trong một chủ thể có tên gọi chung là Đại học mà ông Nguyễn Văn Huyên là giám đốc Đại học vụ. Tên gọi trường Đại học Việt Nam xuất hiện lần đầu trong sắc lệnh số 43 ngày 10/10/1945, về việc thiết lập cho trường Đại học Việt Nam một quỹ tự trị. Tất cả những trường trong Đại học Việt Nam (trong đó có Trường Cao đẳng Khoa học) khai giảng ngày 15/11/1945.
Nhưng đến ngày 18/2/1946, Bộ trưởng Bộ Quốc gia Giáo dục Vũ Đình Hòe đã ban hành nghị định cho phép các ban đại học tạm đình giảng ít lâu (Trừ những lớp Anh ngữ và Nga ngữ) với lý do "chiếu tình thế hiện thời", "muốn để sinh viên tham gia vào các công tác thiết thực lúc này".
Sau đó, kháng chiến chống Pháp bùng nổ nên việc tạm đình giảng này kéo dài không có thời hạn (Trừ Trường Y dược, vì sau đó trường đã tổ chức hoạt động bình thường ở chiến khu Chiêm Hóa, Tuyên Quang).
Trong một bài viết từ năm 2009, cố nhà báo Hàm Châu (Một người chuyên viết về đề tài Khoa học) đã nhắc đến bà Hoàng Thị Nga với tư cách là "giám đốc Trường Khoa học", rằng bà đã xin sang Pháp "định cư vì việc riêng" sau nghị định tạm đình giảng nói trên.
Sinh thời, Giáo sư Ngô Thúc Lanh (Một trong những hạt nhân đầu tiên của khoa Toán Trường Đại học Sư phạm Hà Nội) từng chia sẻ rằng sau giải phóng thủ đô, Trường Sư phạm cao cấp chuyển về Hà Nội tiếp quản Trường Cao đẳng Khoa học, sau đó nhập với một số trường khác để thành lập Trường Đại học Sư phạm Khoa học.
Chỉ tồn tại 2 năm với 3 khóa đào tạo nhưng Trường Sư phạm Khoa học trở thành "máy cái" cung cấp cán bộ giảng dạy cho các trường đại học được thành lập sau đó. Năm 1956, hai trường Sư phạm Khoa học và Sư phạm Văn khoa được nhập lại rồi tách ra thành 2 trường hoàn chỉnh: Đại học Tổng hợp Hà Nội và Đại học Sư phạm Hà Nội.
Như vậy, lịch sử Trường Cao đẳng Khoa học có một "vết gẫy” khá dài, từ 1946-1954. Phải chăng đó là lý do mà tên tuổi Tiến sĩ Hoàng Thị Nga mất hút hoàn toàn trong lịch sử giáo dục Đại Học Việt Nam?
Đại gia đình bà Hoàng Thị Nga có 18 anh chị em, nhiều người là trí thức nổi danh, con cháu hiện sống rải rác ở nhiều nước. Ở làng Đông Ngạc giờ chỉ còn người cháu trai duy nhất, ông Hoàng Kim Đồng, người gọi cụ Hoàng Huân Trung là ông nội, gọi bà Nga là cô ruột, trông giữ từ đường. Ông Hoàng Kim Đồng nói: "Tất cả những gì tôi biết về cô là cô sinh ra và có tuổi thơ êm đềm tại chính ngôi nhà này. Lớn lên thì cô ra ở tại 28 Hàng Vôi, một ngôi nhà trên phố của ông bà nội tôi, để đi học. Sau khi cô sang Pháp làm gì thì chúng tôi không được biết. Những người ruột thịt biết rõ về cô thì đều đã qua đời. Vài người nữa đang ở Pháp và Mỹ có thể vẫn lưu giữ một số kỷ niệm về cô thì đã 80-90 tuổi, nhưng hiện họ giao tiếp cũng khá khó khăn".
Cũng theo ông Đồng, trong gia phả rất ít thông tin về bà Hoàng Thị Nga, có thể vì bà là "nữ giới", mà theo quan niệm của người xưa là "ngoại tộc". Chỉ biết bà không lập gia đình và qua đời tại Pháp năm 1970.
• Ban đầu bà được an táng tại Nice. Ngày 13/9/2000, di cốt bà được cải táng về nghĩa trang Antony, đường Châteney, 92160 Antony (Hauts-de-Seine), trong hầm mộ của gia đình ông Hoàng Cơ Thụy (em trai của bà).
