Phần 3

Giả Thuyết về Sông Ngòi Nam Điện Bàn

Nhưng điều quan trọng hơn mà chúng tôi muốn tìm hiểu thêm là trong quá trình lịch sử, sự thay đổi, chuyển hướng của những con sông chính trong miền nam Điện Bàn đã ảnh hưởng đến phân chia ranh giới của các xã trong hai huyện như Duy Xuyên và Diên Khánh. Thêm vào nữa, chúng tôi cũng muốn tìm hiểu sự lệ thuộc của hai sông hạ lưu Câu Lâu và Cầu Mống từ hai dòng sông thượng Chợ Củi và Dưỡng Chân. Vì thế, chúng tôi đặt ra một số giả thuyết mới bao gồm 4 điều kiện hay trường hợp sau đây:

Trong lịch sử nhà Nguyễn ở miền nam Điện Bàn, khi sông Chợ Củi trở thành sông lớn, sông Câu Lâu cũng biến thành sông lớn như vậy. Ngược lại, khi sông Chợ Củi biến thể thành sông nhỏ, sông Câu Lâu cũng như vậy.

Trong lịch sử nhà Nguyễn ở miền nam Điện Bàn, khi sông Dưỡng Chân trở thành sông lớn, sông Cầu Mống cũng biến thành sông lớn như vậy. Ngược lại, khi sông Dưỡng Chân biến thể thành sông nhỏ, sông Cầu Mống cũng như vậy.

Ghi chú: Diện mạo hai sông Chợ Củi và Dưỡng Chân thường trái ngược với nhau. Khi sông Chợ Củi lớn, sông Dưỡng Chân nhỏ lại. Đây là dữ kiện được quan sát dưới đời vua Minh Mạng và nhắc đến trong Đại Việt Nhất Thống Chí.[143]

Khi sông Câu Lâu trở thành sông nhỏ, trong khoảng thời gian sau đó, nó có thể khô cạn và trở thành một bãi bồi (tạm gọi là bãi bồi Câu Lâu – nên nhớ rằng khi hiện tượng này xảy ra, bãi bồi Câu Lâu thường rất rộng lớn vì khoảng cách giữa hai bờ sông bắc-nam rất rộng, khoảng 1 km[144]). Đồng thời về phương diện hành chánh, bãi bồi Câu Lâu vì nằm sát cạnh huyện Duy Xuyên nên nó sẽ được sát nhập vào huyện này. Tương tự như thế, xã Câu Lâu[145] vì là gò nổi nằm phía bắc bờ bãi bồi Câu Lâu, sẽ trở thành một phần địa phận của huyện Duy Xuyên. Suy diễn ngược lại, khi xã Câu Lâu lệ thuộc vào huyện Duy Xuyên, điều này có nghĩa là sông Câu Lâu đã khô cạn đi hay biến mất thành bãi bồi và nối liền với huyện Duy Xuyên.

Khi sông Cầu Mống trở thành sông nhỏ, lòng sông sẽ cạn dần. Lúc ấy, nó không còn quan trọng trong giao thương trên đường thủy nữa. Vì thế, sông Cầu Mống trở thành nông cạn và có thể thành một bãi bồi, xã Câu Lâu, trong thời gian nào đó, sẽ nằm sát bên lề hai xã Thanh Chiêm và Văn Đông hơn và vì thế, sẽ có khuynh hướng lệ thuộc vào huyện Diên Khánh (hay Diên Phước), hơn là huyện Duy Xuyên. Suy diễn ngược lại, khi xã Câu Lâu thuộc về huyện Diên Khánh, điều này có nghĩa là sông Cầu Mống đang cạn dần và có thể trở thành bãi bồi (giống như ngày nay).

Nhưng trước khi biện minh cho những giả thuyết trên, chúng tôi sẽ phân tích những sự thay đổi sông ngòi chung quanh vùng Điện Bàn trong nhiều năm qua. Tuy nhiên, chúng tôi cũng cho rằng chúng thay đổi theo những quá trình nhất định. Nguyên do và tiến trình của những sự thay đổi này có thể xếp đặt theo ba trường hợp thứ tự như sau:

Chu Kỳ 1 – Sông Câu Lâu và Sông Cầu Mống Rộng Mở

Hãy xem Hình 9, tượng trưng cho hình ảnh sông ngòi Điện Bàn vào năm 1602 khi Chúa Nguyễn Hoàng ghé qua Cần Húc[146] lần đầu tiên và hai năm sau, quyết định đặt dinh trấn Quảng Nam tại nơi này. Tuy hình ảnh này được vẽ lại dựa vào công trình nghiên cứu của các nhà địa chất Vũ Văn Phái và Đặng Văn Bào, theo chúng tôi phải đặt giả sử rằng địa mạo của nam Điện Bàn trong hình phản ảnh quang cảnh địa thế vào thời ấy. Vào đầu thế kỷ 17, ngay ngã tư mà bốn con sông nhập làm một, hai dòng đi lên, đó là Sông Chợ Củi cùng với Sông Dưỡng Chân (Sông Bà Rén) nhập làm một dồn dập chảy về hướng đông bắc. Không bao lâu, dòng nước lũ này lại chia đôi khi tiến vào địa phận thuộc Cần Húc; Sông Cầu Mống[147] ở phía đông bắc tách rời xã Cần Húc ra hai miền nam và bắc (nằm phía bắc là xã Cần Húc và phía nam là xã Câu Lâu). Còn dòng Sông Câu Lâu chảy ở hướng nam bao bọc xã Câu Lâu và biến nó thành một gò nổi nằm chơi vơi giữa dòng Sông Câu Lâu và Cầu Mống.

Nếu chú ý hơn trên Hình 9, như chúng tôi đã trình bày trong các phần trước, có một nhánh sông cổ, nhỏ ngoằn ngoèo cắt đôi xã Cần Húc ra làm hai phần, tây và đông. Khi dùng hình vệ tinh từ Michelin map (Hình 10), chúng tôi nhận ra rằng nhánh sông nhỏ, ngoằn ngoèo này bắt ngưồn từ sông nhân tạo Vĩnh Điện; sau khi cung cấp một số lượng nước cho thành Điện Bàn, nó cuối cùng chảy xuôi về hướng nam, ra xã Cần Húc, chia đôi xã Cần Húc ra làm đôi. Phía tây xã Cần Húc là một châu thổ (delta). Thật đúng như lời diễn tả trong gia phả tộc Nguyễn Văn tại xã Câu Lâu.

Trong lịch sử, tương tự như vào đầu thế kỷ 17, Giáp Ngọ Bình Nam Đồ (Hình 18) trong tập bản đồ cổ Hồng Đức mà Bùi Thế Đạt đã vẽ và dâng lên Chúa Trịnh vào năm 1774 cho thấy địa lý sông ngòi trong vùng nam Điện Bàn vào thời khắc lịch sử này phản ảnh địa hình trong Hình 9 . Để bắt đầu trong công việc phân tích, chúng tôi tạm gọi đây là thời kỳ biến hóa của sông ngòi trong Chu Kỳ 1. Hãy xem Giáp Ngọ Bình Nam Đồ sau đây.

Nhìn trong Giáp Ngọ Bình Nam Đồ, về hướng đông nam của vùng Điện Bàn, chúng ta sẽ thấy môt gò nổi nho nhỏ nổi lềnh bềnh trên Sông Câu Lâu. Cái gò này chính là xã Câu Lâu – chính là Điện Phương Đông hiện nay. Ở phía bắc của nó có Sông Cầu Mống lượn quanh, còn ở phía nam, Sông Câu Lâu chảy từ tây sang đông, sát giữa gò nổi Câu Lâu và xã Mỹ Xuyên ở Huyện Duy Xuyên. Ở bên trái của gò nổi Điện Phương Đông là bãi nổi Chợ Củi mà sau này vào khoảng cuối thế kỷ 19 bị chìm dưới lòng sông Thu Bồn. Điều này chứng tỏ vào năm 1774, địa hình phía nam Điện Bàn cho thấy sông ngòi chảy hiền hòa từ tây sang đông để cuối cùng đổ ra biển Đông.

Tuy Giáp Ngọ Bình Nam Đồ là một bản đồ vẽ bằng tay, chúng ta có thể nhận thấy rằng tất cả các sông Chợ Củi, Câu Lâu, Cầu Móng, Dưỡng Chân đều rộng mở; tuy vậy, kích cở của hai sông Chợ Củi và Câu Lâu dường như rộng lớn hơn hai sông Cầu Mống và Dưỡng Chân. Dựa theo lời diễn tả của nhà thám hiểm người Pháp Camille Paris (1856-1908), vào năm 1889, chiều rộng của sông Câu Lâu nhìn từ bờ Mỹ Xuyên (nay thị trấn Nam Phước) qua bờ Chợ Củi rất rộng, khoảng 1 km.[148]

Kết Luận

Vì thế, chúng tôi có thể kết luận rằng, Hình 9 – Sông Thu Bồn ở Đầu Thế Kỷ 17 và Hình 18 – Giáp Ngọ Bình Nam Đồ phản ảnh địa thế sông ngòi miền nam Điện Bàn trong những năm 1602 và 1774; các sông như Chợ Củi, sông Dưỡng Chân, sông Câu Lâu và sông Cầu Mống đều mở rộng; nước sông chảy điều hòa. Đây là hình ảnh của êm đềm, lý tưởng mà sông ngòi ở miền nam Điện Bàn đưa lại. Chúng tôi gọi sông ngòi miền nam Điện Bàn trong những năm này đang nằm trong Chu Kỳ 1.

Trong Chu kỳ 1, sông Chợ Củi và Câu Lâu là sông lớn; còn hai sông Dưỡng Chân và Cầu Mống là hai sông nhỏ hơn. Những dữ kiện này cho thấy những điều kiện trong điều khoản 1 và điều khoản 2 trong giả thuyết về Sông Ngòi Nam Điện Bàn là đầy đủ và chính xác. Cũng vì là sông nhỏ, sông Cầu Mống cạn dần và vì thế, xã Câu Lâu nằm gần xã Cần Húc hơn và cuối cùng được sát nhập vào huyện Diên Khánh, như Lê Quí Đôn đã cho biết trong Phủ Biên Tạp Lục (1776). Do đó, điều kiện trong điều khoản 4 cũng được chứng minh là sự thật.

Chu Kỳ 2 – Sông Câu Lâu Bồi; Sông Cầu Mống Lở (1640)

Tranh Chaya diễn tả khung cảnh tấp nập của một thương thuyền Nhật Bản sắp cặp bến vào thương cảng Hội An vào năm 1640[149] – Hình 19 và 20. Sau khi tiến vào Cửa Đại, ba chiếc ghe nhỏ kéo thẳng nó vào bờ. Trong hình cũng cho thấy một căn nhà dài, mái nhà tươm tất lợp rơm. Lối kiến trúc của mái nhà và sàn nhà cho biết nó là một ngôi nhà Nhật Bản, được các thương nhân Nhật Bản dựng lên và hiến tặng cho Chúa Nguyễn[150]. Đây là lối trang bị của một căn nhà nông thôn nōka với một mái nhà rơm theo kiểu irimoya ở đầu thế kỷ 17 dưới chế độ Mạc Phủ Tokugawa. Đàng sau nhà có một cột gác cao, hướng về phía bờ sông. Toàn bộ khu nhà nằm sát bên bờ sông; cây cối xén gọn; trông rất tươm tất. Về hướng đông, không xa căn nhà khách cho lắm là một con đường đất, hai bên trồng cây thẳng lối, chạy về hướng tây. Đó là Hội An, nơi hội chợ để trao đổi thương vật giữa các thương nhân Đàng Trong, Nhật Bản, Trung Quốc, Bồ Đào Nha hay Hà Lan. Căn nhà đồ sộ mà chúng tôi đặt tên một cách nôm na là Trạm Thương Khách nằm về hướng tây nam Điện Bàn là nơi Công Tử Nguyên (1602-1613), con trai trưởng của ngài Công Tử Kỳ (1613-1631), hay con trai út Công Tử Anh (1631-1635) tiếp cận các thương nhân ngoại quốc vào đầu thế kỷ 17.

Tiểu Sử Tranh Chaya

Tranh Chaya (Hình 19) miêu tả cuộc hải hành của một chiếc thuyền buôn thuộc gia đình Chaya Shirojiro đến Hội An. Gia đình này rất nổi tiếng ở Nhật Bản và là một trong số vài thương gia được Mạc Phủ Tokugawa ưu đãi và cấp giấy thông hành mỗi năm gọi là Châu Ấn Trạng[151] đến Hội An mua lụa và các sản phẩm khác.

Sự thật thì cái tên họ Chaya (có nghĩa là “quán nước trà” trong tiếng Nhật Bản) không phải là tên họ thật của dòng họ quí phái này – “Shirojiro” mới là thật. Câu chuyện kể lại trong thời vua Tenbun (1532-1554), một hiệp sĩ mang tên họ Nakajima, thuộc địa phận Lãnh Chúa Shirojiro trong tỉnh Yamashiro mở một quán trà ở Tokyo. Hàng ngày, vì quá yêu thích mùi vị trà của quán này, Mạc Phủ Ashikaga Yoshiteru thường không quên ngừng chân thưởng thức vị thơm của trà Nakajima. Bắt đầu từ đó, dòng họ này lấy tên là Chaya và cái họ Nakajima bị quên lãng đi. Sau này Lãnh Chúa Shirojiro của tỉnh Yamashiro phục tòng Mạc Phủ tướng quân Tokugawa Iyeyasu và trong cuộc nội chiến sau đó lập rất nhiều chiến công. Sau khi chiến thắng trong cuộc nội chiến, dòng họ Shirojiro được Iyeyasu ban ơn huệ buôn bán lụa nhập cảng tử Đàng Trong. Khi đến Đàng Trong trong nhiều năm, nhà buôn lụa này được gọi là Chaya Shirojiro[152].

Nhìn Hình 20 – Tranh Chaya Điện Bàn (1640) một cách tổng quát, chúng ta có cảm tưởng một cảnh vui nhộn, nhưng không kém êm đềm giữa người và nước non bao la. Một điều nên lưu ý là sông Thu Bồn khi đổ về hướng thành phố Hội An lúc ấy rộng bao la. Trong khi đó, cũng như trong Tranh Chaya, Huyện Duy Xuyên trông giống như một thoi nhọn chọc thẳng hướng về góc quẹo quanh của Sông Cầu Mống. Nằm trên cùng mũi thoi là xã Câu Lâu (Hiện nay là Điện Phương Đông). Tranh Chaya cho thấy xã Câu Lâu có một cái chợ rất lớn bao gồm ba dãy sập dài tiếp nối với nhau và xếp gọn thành chữ U. Để tránh mưa, che nắng ở phía trên là mái nhà lợp bằng rơm. Vùng bãi bồi Câu Lâu nằm giữa xã Câu Lâu và xã Mỹ Xuyên đông và tây.

Sau đây là sự suy nghĩ của chúng tôi hiện giờ chỉ dựa vào Tranh Chaya.

Càng quan sát tỉ mỉ cảnh vật trong Tranh Chaya khiến chúng tôi hình dùng cảnh thơ mộng của ngày nào, chúng tôi càng cảm thấy cảm khoái hơn. Non nước Việt Nam ngày xưa rất đẹp một cách thiên nhiên, hùng vĩ. Chỉ cần tưởng tượng chính mình đang đứng bên bờ nam Sông Chợ Củi nhìn về hướng bắc chỉ có thể cảm thấy con người quá nhỏ bé vì chúng tôi không nhìn rõ cảnh vật bên bờ kia. Có thể chúng tôi chỉ cảm nhận bằng trực giác mấy lá cờ bay trắng lẫn đỏ bay lất phất, xa xa trên chiếc thuyền buồm Nhật mới cập bến. Nằm bên cạnh nó là Trạm Thương Khách, đồ sộ, cất lên bằng thanh gỗ tròn, vĩ đại, dài thườn thượt dựng cao ngất trời. Chúng tôi cũng tưởng ra được nụ cười niềm nở trên mặt của Công Tử Kỳ, vị trai trưởng của Chúa Sãi độ tuổi 40 đang ngồi ghế trên bục cao, nhìn xuống và niềm nở đón tiếp đón một vài vị khách Nhật Bản quì dưới sàn đất vào đầu thế kỷ 17. Chúng tôi ước gì mình được trở về quá khứ để được hưởng thụ giây phút thần tiên này.

Những Thay Đổi từ Chu Kỳ 1 qua Chu Kỳ 2

Để dễ dàng hình dung ra hình thù sông ngòi chung quanh Điện Bàn và địa mạo đất đai vào năm 1640, cũng như sự thay đổi từ 1602 đến 1640, sau đây là hình ảnh của Tranh Chaya vẽ chồng lên địa phận và thủy phận của vùng Điện Bàn vào đầu thế kỷ 17 – Hãy xem Hình bên dưới.

Chúng tôi nghĩ, Hình 20 phản ảnh địa lý xác thực của miền nam Điện Bàn và đầm Hội An khi G.S. Pina dọn nhà về Dinh Chiêm từ Nước Mặn, Qui Nhơn vào khoảng hè năm 1620.

Khác với những năm trước kia, sông Câu Lâu mà trong Chu Kỳ 1 đã từng chảy cuồn cuộn thẳng ngang qua huyện Duy Xuyên tách rời xã Câu Lâu (hãy trở lại xem Hình 9) ra khỏi huyện Duy Xuyên, nay đã biến thành một bãi bồi rất rộng lớn (dựa theo tên của nhánh sông, chúng tôi tạm thời gọi nó là bãi bồi Câu Lâu). Nối liền với bãi bồi Câu Lâu, ở phía nam là hai xã Mỹ Xuyên Tây và Đông.[153] Ở phía bắc, nằm trên vòm vẫn là địa phận của xã Câu Lâu (gò nổi hình như chiếc lá). Cũng như trước đây, sông Cầu Mống mở rộng hơn trước nhiều; nó được cung cấp bởi hai sông Chợ Củi (sông Thu Bồn ở miền thượng du) và sông Dưỡng Chân và nay sát nhập thành một. Đây là sự thay đổi rõ rệt trong Chu Kỳ 2 mà vùng nam Điện Bàn đã trải qua. Tuy nhiên, vì tranh Chaya chỉ tượng trưng cho một đốm sáng trong lịch sử vào khoảng 1640, chúng tôi hoàn toàn không biết Chu kỳ 2 đã bắt đầu từ khi nào. Nhưng giống như tranh Chaya, qua các bản đồ cổ khác, hiện tượng này cũng đã xảy ra nhiều lần trong những năm 1859 (Hình 22), 1886 (Hình 23) và khoảng 1907-1916 (Hình 7). Vào những thời điểm này, địa thế của nam Điện Bàn đã thay đổi nhiều, có lẽ những năm trứớc có nhiều hạn hán liên tiếp. Vào năm ấy 1617, lịch sử Đàng Trong cho biết mùa màng và ruộng mương khô héo.[154] Có lẽ sau nhiều năm như thế, sông Câu Lâu, một phần bị bồi dưỡng quá nhiều bởi phù sa nay đã bị cạn nước và cuối cùng biến thành một bãi bồi to lớn. Đây là một lối suy nghĩ của chúng tôi để giải thích tại sao sông Câu Lâu lại biến đổi như thế. Còn lý do thật sự là gì, chúng ta phải cần thêm sự giúp đỡ của nhà địa lý học, địa chất học hay khảo cổ học sau này.

Ở phía nam của xã Câu Lâu, nay Sông Câu Lâu đã bị bít kín, vì thế, cả hai dòng nước từ Sông Chợ Củi và Sông Dưỡng Chân chảy đổ dồn về hướng Sông Cầu Mống khiến nó dâng cao và bành trướng rộng hơn; chỉ tưởng tượng chúng ta cũng có thể nhận thức rằng trong những mùa lụt lội, nước sông bỗng nhiên dâng cao rất nhanh chóng và cuốn đi nhà cửa hai bên bờ sông; đất đai hai bên bờ bắt đầu lở sập. Không những thế, các miền thượng lưu bắt đầu từ sông Chở Củi trở lên, vì số lượng nước quá lớn và bị ứ đọng, cũng bị ảnh hưởng trầm trọng trong mùa lụt lội. Chỉ cần tưởng tượng thôi cũng đủ thấy thiên tai lụt lội, sạt lở chắc chắn phải kinh hoàng vì rất nhiều nhà cửa, nhân mạng bị nước cuốn ra biển. Có lẽ bị sạt lở thường xuyên nên hai bên bờ con sông Cầu Mống trong Chu Kỳ 2 có vẻ mở rộng hơn trước rất nhiều. Chúng tôi nghĩ có thể lụt lội là một trong những lý do chính mà Chúa Nguyễn quyết định dời lỵ sở Cần Húc về hướng tây nam tiến về xã Thanh Chiêm và cũng vì vậy mà thành trì Dinh Chiêm được xây dựng trong địa phận nam Điện Bàn hướng về Sông Chợ Củi. Nơi đây dòng Sông Chợ Củi rộng lớn; mạch nước chảy hiền hòa, rất tiện lợi cho thủy, thương vận trên sông.

Trong Chu Kỳ 2 này, chúng tôi nghĩ lãnh thổ của huyện Duy Xuyên bành trướng rất rộng bao trùm luôn các xã đã từng lệ thuộc về huyện vào huyện Diên Khánh như Câu Lâu, Đông An, Phú Chiêm, Mỹ Xuyên đông, Mỹ Xuyên tây, v.v… vì các xã này nằm gần huyện Duy Xuyên hơn là Diên Khánh. Nếu đây là lý do xác thực thì địa lý sông ngòi và địa mạo vùng nam Điện Bàn trong chu kỳ này khác hẳn năm 1776, khi Lê Quí Đôn xuất bản sách Phủ Biên Tạp Lục.

Kết Luận

Từ tranh Chaya vào đầu thế kỷ 17, chúng ta có thể kết luận rằng tình trạng thay đổi của hai sông Câu Lâu và Cầu Mống tiếp diễn theo Chu Kỳ 2, đó là sông Cầu Mống trở thành sông lớn, còn lòng sông Câu Lâu bị khô cạn và trở thành bãi bồi khổng lồ. Chu kỳ này có thể thấy bắt đầu nhiều năm trước 1640 như trong Tranh Chaya đã vẽ, nhưng mãi đến hơn 200 năm sau (1859) – Hãy xem Hình 22, nó mới trở lại trong lịch sử sông ngòi tại nam Điện Bàn. Tiếp tục hiện tượng này, chúng ta sẽ thấy chu kỳ này tiếp tục trong đời vua Đồng Khánh (1886) – Hình 23, và nhất là qua tấm bản đồ thời Pháp thuộc (1907-1916) – Hình 7 cho thấy địa phận nam Điện bàn đã thay đổi rất nhiều và rất giống như trong tranh Chaya.

Trong Chu Kỳ 2, huyện Duy Xuyên có lẽ bành trướng lớn rộng ra bao gồm luôn cả xã Câu Lâu, vùng đất mầu mỡ bãi bồi Câu Lâu và một số xã nằm giữa biên giới hai huyện Duy Xuyên và Diên Khánh như Mỹ Xuyên Đông, Mỹ Xuyên Tây, Bình An Thượng, Thạch Bàn, v.v.. Dĩ nhiên, trong Chu Kỳ này, huyện Diên Khánh bị nhỏ đi vì mất đi các xã này.

Nhưng dưới đời vua Gia Long, địa bạ Quảng Nam (1812) cho thấy xã Câu Lâu lệ thuộc vào huyện Duy Xuyên.[155] Ngoài ra, sông Câu Lâu lúc đó cũng là sông nhỏ,[156] nên chúng ta có thể suy luận thêm là sông Chợ Củi lúc này cũng là sông nhỏ (vì hai nhánh sông chính này nối liền với nhau). Nhưng ngược lại sông Dưỡng Chân, dưới đời vua Gia Long, lại là sông lớn.[157] Quang cảnh này rất giống như được diễn tả trong tranh Chaya – sông Cầu Mống cũng là sông lớn. Vì thế, chúng ta có thể nói rằng vào thời vua Gia Long (1762-1820) và chúa Sãi (1563-1635), sông ngòi vùng nam Điện Bàn đang nằm trong Chu Kỳ 2. Và cũng vì thế, những điều kiện trong điều khoản 3, cùng với điều khoản 2 trong Giả Thuyết về Sông Ngòi Nam Điện Bàn đều phản ảnh sự thật. Dựa vào tranh Chaya, xã Câu Lâu có thể lệ thuộc vào huyện Duy Xuyên vì nằm sát bên cạnh huyện này, cách nhau bởi bãi bồi Câu Lâu.

Riêng về xã Cần Húc, kể từ đầu thế kỷ 17, chúng tôi nghĩ nó lúc nào cũng lệ thuộc vào huyện Duy Xuyên vì Cần Húc biểu hiện cho thuộc đúc đồng Cần Húc mà thuộc này luôn luôn là sở hữu của huyện Duy Xuyên. Lịch sử nam tiến trong thời chúa Hiền (1620-1687) đã chứng minh rằng không những các thuộc Đúc Đồng đã tồn tại mà dự án đúc súng thần công cũng thành công trọn vẹn dưới đời vị chúa này. Vì thế, xã Cần Húc không thể bị đổi về huyện Diên Khánh được cho đến khi thuộc Cần Húc bị bãi bỏ. Dựa theo lịch sử, chúng tôi phỏng đoán rằng sau năm 1806, khi xã Cần Húc bị đổi tên thành Văn Đông thì thuộc Cần Húc không thể tồn tại được nữa. Chúng tôi tiện đây cũng muốn nhắc nhở rằng Lê Quí Đôn, vào năm 1776, còn cho biết rằng lúc ấy, xã Cần Húc vẫn lệ thuộc vào huyện Duy Xuyên.[158]

Chu Kỳ 3 – Dòng Sông Cầu Mống Khô Cạn; Sông Câu Lâu Khôi Phục

Mặc dù tấm bản đồ cũ kỹ này được vẽ thời chiến tranh Việt Nam (1972-1984) – Hình 24 biểu tượng cho địa hình và chiều hướng sông ngòi trong miền nam Điện Bàn hiện nay (2023), nó vẫn còn giá trị để học hỏi. Sông ngòi miền nam Điện Bàn hiện nay biểu hiện cho Chu Kỳ 3.

Những Thay Đổi từ Chu Kỳ 2 Sang Chu Kỳ 3

Để hiểu rõ những sự thay đổi trong địa hình miền nam Điện Bàn xảy ra từ Chu Kỳ 2 sang Chu Ky 3, chúng tôi có thể lấy Hình 24 và vẽ chồng lên Tranh Chaya (1640) thì sau đây là những điều bổ ích mà chúng tôi nhận thấy như sau:

Vào năm 1640, sông Cầu Mống rất rộng, nhưng hai bên bờ có hình dáng cong cong nói lên rằng con sông này tương đối hiền hòa vì cạnh bờ sông không có những cạnh sắc, nhọn. So với quá khứ, Sông Cầu Mống ngày nay (2023) đã ngoằn ngoèo hơn nhiều, ăn sâu vào nội địa hơn so với 400 trăm năm về trước, nhưng con sông này đã gần như khô cạn và bây giờ chỉ là một con suối nhỏ mà thôi. Điều này cho thấy rằng trong quá khứ, vào những năm lụt lội, áp suất nước trên sông Cầu Mống mạnh mẻ, tàn phá những vùng đất đai mềm nên chiều hướng sông Cầu Mống thay đổi và có khuynh hướng chảy thẳng về phía bắc, nhưng không thể lấn sâu hơn nên phải quành lại về hướng đông vì đất đai tại Cần Húc có vẻ vững chắc và có độ cao. Ngược lại, ở hướng nam, bãi bồi Câu Lâu xảy ra vào năm 1640 nối liền với xã Mỹ Xuyên, thuộc Huyện Duy Xuyên nay đã biến mất vì bị sông Thu Bồn nuốt trọn. Ở trong đầm Hội An, gò nổi mới, cũ bắt đầu hình thành, thí dụ như gò nổi Kim Bồng, Cẩm Bồng, hay Trà Nhiễu,v.v… được phù sa bồi đắp rất nhiều. Còn con sông Cầu Mống cũ (1640) hình cong cong ngày nào cũng đã biến mất và phần lớn trở thành bãi đất bồi màu mở thuận tiện cho trồng trọt. Huyện Duy Xuyên xưa kia trong Chu Kỳ 2, không những mất đi bãi bồi Câu Lâu rộng lớn mà nay cũng mất đi một phần đất ở phía bắc vì xã Câu Lâu không còn thuộc vào nó nữa. Hãy xem Hình 25.

Trong bài tường trình với nhan đề “Hoàng Hậu Đoàn Thị Ngọc – Bà Chúa Tàm Tang Trong Sự Nghiệp Phát Triển Nghề Tơ Tằm Xứ Quảng”, tác giả Nguyễn Phước Tương cho biết trong quá khứ, vào năm 1680[159] đã có một trận đại hồng thủy cuốn đi nhà thờ phượng Bà Hiếu Chiêu Hoàng Hậu[160] ở Làng Đông Yên, Huyện Duy Xuyên. Chúng tôi nghĩ trong mùa lụt năm ấy, nước lũ đã cuốn đi đất đai, sụp đổ không biết bao nhiêu nhà cửa dân chúng và cũng có thể thay đổi chiều hướng sông ngòi một lần nữa. Có lẽ vì thế mà Sông Câu Lâu và Sông Cầu Mống đã trao đổi địa mạo cho nhau. Trong trường hợp này, cũng có thể con sông Cầu Mống sẽ hẹp lại trong khi Sông Câu Lâu sẽ khôi phục lại sự hùng vĩ của nó. Nếu muốn biết sự thật, chúng tôi sẽ dùng Thiên Nam Tứ Chí Lộ Đồ Thư của Đỗ Bá vẽ vào năm 1686 (Hình 12) để khảo nghiệm vì tấm bản đồ này được vẽ ra chỉ 6 năm sau cơn lụt này.

Trái ngược với những thập niên trước 1686, Thiên Nam Tứ Chí Lộ Đồ Thư cho thấy Sông Câu Lâu và Sông Cầu Mống có sự thay đổi trầm trọng. Sông Cầu Mống hầu như bị cạn hết nước (nên không được vẽ lên bản đồ) và dần dần trở thành bãi bồi. Ngược lại Sông Câu Lâu bành trướng lớn hơn trước rất nhiều và trở nên đường giao thông bằng đường thủy chính yếu giữa Chợ Củi và Hội An. Có lẽ bắt đầu từ đây, Chu Kỳ 2 được xem là chấm dứt và nhường chỗ cho Chu Kỳ 3.

Đặc biệt hơn nữa là điạ hình phương bắc Huyện Duy Xuyên nay đã thay đổi mà trước đây nó giống như một thỏi dùi nhìn về hướng xã Cần Húc, nay biến ra một mặt nhẵn, phẳng phiu. Điều này nói lên rằng xã Câu Lâu và bãi bồi Câu Lâu không thuộc về nó nữa. Khi so sánh Hình 12 với Hình 24 – Sông Ngòi Chung Quanh Điện Bàn (1972-1984), chúng tôi nghĩ, địa hình của miền nam Điện Bàn trong những giai đoạn này phản ảnh tình trạng sông ngòi hiện nay (2023) ở nam Điện Bàn.

Gần một trăm năm sau, khi hai sĩ quan người Anh Captain Arthur Gore và Philip Bromfield ghé ngang thành phố Hội An vào năm 1764, địa hình hai con sông Cầu Mống và Câu Lâu cũng chưa thay đổi từ Chu Kỳ 3. Hãy xem Hình 26 sau đây:

Kết Luận

Nói tóm lại, Chu Kỳ 3 phản ảnh sự trái ngược về địa thế và địa hình của hai con sông Câu Lâu và Cầu Mống trong Chu Kỳ 2. Trái với Chu Kỳ 2, sông Câu Lâu nay đã khôi phục vẻ hùng vĩ của nó như trong Chu Ky 1, trong khi sông Cầu Mống trở nên khô cạn thành một bãi bồi hay chỉ còn là một con suối nhỏ. Chỉ trong Chu Kỳ 3, xã Câu Lâu được thống nhất với xã Văn Đông để lệ thuộc huyện Diên Khánh một cách trọn vẹn – cũng giống như hiện nay, cả hai vùng đất xưa góp lại với nhau thành phường Điện Phương trong thị xã Điện Bàn. Tương tự như thế, chúng tôi nghĩ các xã nằm gần biên giới giữa hai như Văn Đông, Câu Lâu, Đông An, Mỹ Xuyên đông, và Mỹ Xuyên Tây đều được sát nhập vào huyện Diên Khánh. Mất đi các xã này, cùng với bãi bồi Câu Lâu, huyện Duy Xuyên trở nên nhỏ hẹp đi rất nhiều. Dựa vào một số bản đồ cổ được thu thập gần đây, Chu Kỳ 3 xảy ra trong những năm 1668, 1764, 1930 và hiện nay (2023).

Tóm Tắt Hệ Thống Sông Ngòi miền Nam Điện Bàn

Trong vùng Hội An, những dòng nước lũ từ dãy núi Trường Sơn tràn ngập đầm hầu như xảy ra mỗi năm trong mùa mưa. Vì thế, mỗi lần thời tiết nổi cơn mưa gió bắt đầu tháng 9, địa hình sông ngòi ở Hội An, nói chung, hay Điện Bàn, nói riêng, hay thưòng thay đổi. Chung quanh thành Dinh Chiêm, phía nam Địa Bàn, được bao bọc bởi bốn con sông chính; sông Chợ Củi nối liền với sông Câu Lâu; sông Dưỡng Chân chảy thẳng lên hướng bắc cung cấp một phần năng lượng cho sông Cầu Mống; sông Câu Lâu nối với sông Thu Bồn ở hướng đông chảy ra cửa Đại. Còn sông Cầu Mống chảy xuyên qua Cần Húc (nay là phường Điện Phương Tây) và xã Câu Lâu (nay là phường Điện Phương Đông) về hướng đông bắc. Sau khi khám nghiệm các bản đồ xa xưa bắt đầu từ đời Chúa Nguyễn Hoàng chúng tôi mới khám phá ra rằng địa hình Dinh Quảng Nam từ năm 1602 cho đến nay 2023 thay đổi tùy thuộc vào cá chất của bốn con sông này mà sự thay đổi của chúng dựa theo định luật chu kỳ – mỗi sông, có lúc khô cạn, có khi thành sông nhỏ, nhưng có khi trở thành con sông cái đầy rẩy nước non. Mỗi khi xảy ra có nơi chúng bồi đắp, nhưng có nơi lại khiến đất lở gây thiên tai cho dân chúng trong vùng. Sau đây là những dữ kiện lịch sử bắt đầu từ 1600 cho đến nay mà chúng tôi lượm nhặt được trong các bản đồ cổ:

Năm

Chu Kỳ

S. Chợ Củi

S. Câu Lâu

S. Dưỡng Chân

S. Cầu Mống

Xã Câu Lâu lệ thuộc huyện (phỏng đoán)

Chú thích

1600

lớn

Tương đối lớn

Diên Khánh

Hình 9 – Tranh phác họa do các nhà địa chất vẽ.

1640

nhỏ

Bãi bồi

lớn

Duy Xuyên

Hình 19 – Chi tiết từ Tranh Chaya. Vào năm 1640, xã Câu Lâu có thể lệ thuộc huyện Duy Xuyên vì địa phận của nó nối liền với bãi bồi Câu Lâu và xã Mỹ Xuyên thuộc huyện Duy Xuyên ở phía nam.

1686

lớn

nhỏ

con suối

Diên Khánh

Hình 12 – Đỗ Bá: Thiên Nam Tứ Chí Lộ Đồ Thư;. Địa hình giống như ngày nay (2023).

1764

lớn

nhỏ

con suối

Diên Khánh

Hình 26 – Arthur Gore, Philip Bromfield –. Địa hình giống như ngày nay (2023) – Hình 11, 14, 16, 23 và 26 .

1774

lớn

Tương đối lớn

Diên Khánh

Hình 18 – Bùi Thế Đạt – Giáp Ngọ Bình Nam Đồ –. Dữ kiện từ Lê Quí Đôn trong Phủ Biên Tạp Lục cho biết xã Câu Lâu trực lệ huyên Diên Khánh (Phủ Biên Tạp Lục, trang 107-108).

1802-1820

nhỏ

Bãi bồi

lớn

Duy Xuyên

Đây là những chi tiết trích ra từ Đại Nam Nhất Thống Chí dưới đời vua Gia Long (1802-1820) – Chữ viết bằng mực đỏ là lối suy diễn của chúng tôi. Dữ kiện từ Nguyễn Đình Đầu trong Địa Bạ Quảng Nam (1812) cho biết xã Câu Lâu lệ thuộc huyện Duy Xuyên (Tập 1, trang 44).

1822-1826

lớn

nhỏ

con suối

Diên Khánh

Đây là những chi tiết trích ra từ Đại Nam Nhất Thống Chí dưới đời vua Minh Mạng (1820-1841) – Chữ viết bằng mực đỏ là lối suy diễn của chúng tôi.

1859

nhỏ

Bãi bồi

lớn

Duy Xuyên

Hình 22 – Nam Điện Bàn 1859.

1886

nhỏ

Bãi bồi

lớn

Duy Xuyên

Hình 23 – Nam Điện Bàn dưới Thời vua Đồng Khánh.

1907-1916

nhỏ

Bãi bồi

lớn

Duy Xuyên

Hình 7. Giống như địa thế trong tranh Chaya.

1930

lớn

nhỏ

con suối

Diên Khánh

Hình 27. Nam Điện Bàn Dưới Thời Pháp Thuộc (1930); Địa hình giống như ngày nay (2023).

1972-1984

lớn

nhỏ

con suối

T.X. Điện Bàn

Hình 24 – Quân lực Bộ binh Hoa Kỳ. Nguồn University of Texas. Địa hình giống như ngày nay (2023).

Ngày nay 2023

lớn

nhỏ

con suối

T.X. Điện Bàn

Hình 17 – Google Map hay Google Earth. Đây là địa hình ngày nay (2023).

Bảng 3 – Sự Thay Đổi của Sông Ngòi Chung Quanh Điện Bàn trong Quá Trình Lịch Sử

Giả sử sông ngòi vùng Điện Bàn bắt đầu thay đổi từ thế kỷ 17, nhìn vào Bảng 3 chúng ta sẽ nhận thấy sự thay trong nhiều thế kỷ. Trong Chu Kỷ 1, hai con sông Cầu Mống và Câu Lâu đều hiền hòa rộng mở cho tàu bè qua lại từ Sông Chợ Củi đến Sông Thu Bồn ở Hội An. Nhưng chẳng bao lâu sau, khi người Nhật Bản và người Minh Hoa tụ tập buôn bán ở Hội An (đầu thế kỷ 17), qua Tranh Chaya (1640), chúng ta có thể quan sát sự thay đổi rõ rệt khi Sông Câu Lâu dần dần khô cạn và biến thành một bãi bồi khổng lồ – sự thay đổi không thể xảy ra một sớm, một chiều mà trong một khoảng thời gian dài, nhất là trong những năm hạn hán, thí dụ dựa theo lịch sử Dòng Tên ở Đàng Trong vào mùa hè 1617, G.S. Buzomi bị giam lỏng tại bãi biển Đà Nẳng. Dựa theo giáo sử của Dòng Tên, trong năm ấy, hạn hán rất lâu. Sông Cầu Mống bành trướng thành một sông lớn, nhưng hai bên bờ có dấu hiệu sạt lở so với Chu Kỳ 1. Đó là dấu hiệu thuyên chuyển qua Chu Kỳ 2. Còn Chu Kỳ 3 có lẽ khởi xướng khi trận đại hồng thủy ập xuống Điện Bàn vào năm 1680. Trong vòng 6 năm sau, Đỗ Bá, qua Thiên Nam Tứ Chí Lộ Đồ Thư, cho biết hai con sông Câu Lâu và Cầu Mống lại đổi vị trí cho nhau. Lần này, Sông Câu Lâu lại tràn ngập nước. Đổi lại, Sông Cầu Mống nhỏ dần từ một dòng sông lớn ra một dòng sông nhỏ bé hay chỉ còn là một rạch nước nhỏ. Vào năm 1774, thông qua Giáp Ngọ Bình Nam Đồ, chúng ta có thể nhận thấy trạng thái sông ngòi ở Điện Bàn quay trở lại Chu Kỳ 1. Tiếp sau đó, chúng ta có thể thấy được rằng Chu Kỳ 2 trở lại, giống như trong tranh Chaya, vào những năm từ 1859 cho đến 1907-1916. Trong vòng 14 năm sau, tại cột mốc thời gian 1930, chúng ta nhận thấy Chu Kỳ 3 lại bắt đầu cho đến ngày nay 2023. Điều thích thú, chúng tôi nghĩ, nên chú ý là địa mạo của bốn sông Chợ Củi, Câu Lâu, Dưỡng Chân và Cầu Mống, sau đến khoảng 175 năm (bắt đầu từ 1600) có nhiều thay đổi, và cuối cùng trở về chu kỳ đầu tiên. Nhưng sự thay đổi của bốn dòng sông này đều đi theo một luật tuần hoàn nhất định, đó là theo chu kỳ 1, 2, 3 rồi trở lại chu kỳ 1.

Trong Chu Kỳ 1 và Chu Kỳ 3, trong cùng hệ thống sông Thu Bồn, cả hai sông Chợ Củi và Câu Lâu là hai sông lớn nối liền với nhau, trong khi Dưỡng Chân và Cầu Mống nhỏ đi rất nhiều, nhất là trong Chu Kỳ 3. Khi dòng nước Cầu Mống gần như khô cạn, xã Câu Lâu nằm gần hai xã Thanh Chiêm và xã Cần Húc hơn và cách xa huyện Duy Xuyên. Có thể vì thế có thể mà nó sẽ trực thuộc vào huyện Diên Khánh. Ngược lại, trong Chu Kỳ 2, xã Câu Lâu nẳm trên đỉnh đầu mảnh đất hình mũi dùi tượng trưng cho huyện Duy Xuyên mới được bành trướng – hãy xem Hình 19. Vì thế, xã Câu Lâu sẽ lệ thuộc vào Huyện Duy Xuyên.

Kiểm nghiệm lại sách vở lịch sử, Lê Quí Đôn cho biết, vào năm 1776, xã Câu Lâu lệ thuộc huyện Diên Khánh. Bản đồ cổ Giáp Ngọ Bình Nam Đồ (1774) cũng cho thấy cả hai sông Chợ Củi và Câu Lâu là hai sông lớn nối liền với nhau, trong khi Dưỡng Chân và Cầu Mống nhỏ đi rất nhiều, nhưng vẫn mở rộng cho tàu bè qua lại, đó là chu kỳ 1. Trong khoảng thời gian này, xã Câu Lâu nằm trong địa phận huyện Diên Khánh và cách xa huyện Duy Xuyên một khoảng cách khoảng 1 km, đó là chiều rộng của lòng sông Câu Lâu trong mùa nước lũ.

Không lâu sau, dưới đời vua Gia Long, vào năm 1812, địa bạ Quảng Nam cho thấy xã Câu Lâu lệ thuộc huyện Duy Xuyên trở lại. Lịch sử cho biết lúc này, hai sông Câu Lâu và Chợ Củi là hai sông nhỏ – riêng sông Câu Lâu dần dần có thể không tồn tại nữa; nó có thể biến thành bãi bồi, giống như trong tranh Chaya đã vẽ, trong khi hai sông Dưỡng Chân và Cầu Mống bành trướng hơn trước rất nhiều. Trong trường hợp này, xã Câu Lâu nằm trên cùng mảnh đất nối liền với địa phận bãi bồi Câu Lâu và huyện Duy Xuyên cũ. Vì thế, trong chu kỳ này huyện Duy Xuyên mới mở rộng lên phía bắc và tây vì các xã dọc theo sông Dưỡng Chân vả Câu Lâu, kể cả xã Câu Lâu đều lệ thưộc vào nó. Địa bạ Quảng Nam (1812) đã chứng minh cho điều này.

Riêng xã Cần Húc, chúng tôi nghĩ, luôn luôn thuộc về huyện Duy Xuyên – nhưng chỉ khi nào nó còn tồn tại trong thuộc Cần Húc. Khi thuộc Cần Húc bị bãi bỏ (có lẽ dưới triều vua Gia Long), cái tên Cần Húc cũng lùi vào dĩ vãng và trở thành xã Văn Đông (1806), vùng đất nhỏ nhoi này mới trực lệ huyện Diên Khánh. Địa bạ Quảng Nam đã xác nhận điều này vào năm 1812.

Phần 4

Cuộc Tìm Kiếm Thành Dinh Chiêm Dưới Thời Các Chúa Nguyễn

Tiêu Chuẩn Trong việc Tìm Kiếm Thành Dinh Chiêm

Trong cuộc tìm kiếm thành Dinh Chiêm trên các bản đồ và tài liệu xưa, chúng tôi sẽ dựa vào hai chi tiết quan trọng được cung cấp từ Đại Nam Nhất Thống Chí 2006 do Sử Quán nhà Nguyễn viết rằng thành Quảng Nam cũ có chu vi 300 trượng (1410 m) và Kiến Văn Tiểu Lục Toàn Tập do Lê Quí Đôn cho biết rằng để xây cất lỵ sở của một trấn, chiếu theo luật lệ đương thời, diện tích của nó không quá 5 mẫu (25 ha).

Thêm vào đó, vào đầu thế kỷ 17, địa hình của miền nam Điền Bàn được biều hiện trong Hình 9 mà trong đó, cả hai con sông Cầu Mống và Câu Lâu đều rộng mở để nước cuồn cuộn chảy ngang qua từ sông Chợ Củi và sông Dưỡng Chân. Ở phía đông nam, nằm giữa hai sông Cầu Mống và Câu Lâu là gò nổi Câu Lâu. Lúc này, dựa theo gia phả tộc Nguyễn Văn cả hai xã Câu Lâu và Cần Húc trực lệ thuộc Cần Húc. Thêm vào đó, Cần Húc đã từng là một châu thổ (delta) cắt ngang bởi một nhánh sông nhỏ. Riêng Địa Bạ Quảng Nam (1812) (và có thể William Dampier) cho biết xã Câu Lâu có địa phận cả hai bên bờ sông nam-bắc Câu Lâu.

Sau đây là những dữ kiện mà chúng tôi mới khám phá về Dinh Quảng Nam hay còn gọi là Dinh Chiêm:

Lúc Ban Đầu

Vào năm 1602, vào lúc ban đầu dựng quốc ở Đàng Trong, Chúa Nguyễn Hoàng chọn xã Cần Húc (sau này là Văn Đông (1806)), thuộc Huyện Duy Xuyên làm lỵ sở của Dinh Quảng Nam mà nó có tên tục là Dinh Chiêm.

Chúng tôi nghĩ vào đầu thế kỷ 17, mặc dù đất đai trù phú, mênh mông nhưng dân số rất thưa thớt. Ở vùng nam Điện Bàn, chúng tôi nghĩ phần lớn chung quanh xã Cần Húc vào lúc ấy chỉ là rừng rú hoang vu, chưa khai thác, không một bóng người. Vì thế, địa phận xã Cần Húc có thể rộng rãi kéo dài từ bờ sông Cầu Mống cho đến bờ sông Chợ Củi (trong vòng 2 cây số) về hướng tây nam. Về phía nam Cần Húc, sau khi qua sông Cầu Mống là miền gò nổi rộng lớn Câu Lâu mà phía nam tiếp giáp với sông Câu Lâu. Gia phả tộc Nguyễn Văn và địa bạ Dinh Quảng Nam (1812) cho thấy địa phận xã Câu Lâu ngày xưa cũng thuộc về thuộc Cần Húc và nằm hai bên bờ sông Câu Lâu. Có lẽ, về sau cảnh đất lở và lụt lội chung quanh Cần Húc khiến Chúa Nguyễn Hoàng quyết định dời thành Quảng Nam về hướng tây nam dọc theo con đường đất xuống bờ sông Chợ Củi, đó là hiện thân của đường Nguyễn Du hiện nay. Sau khi bắt đầu xây dựng thành Quảng Nam dọc theo tuyến đường Thiên Lý ngay bờ sông Chợ Củi, nhất là khi thương mại vươn lên tại Hội An, chúng tôi nghĩ có một cuộc di dân từ các vùng đất khác đến Hội An, Dinh Chiêm và Cần Húc sinh sống để gầy dựng một tương lai sáng lạng cho Đàng Trong. Cộng với sự di dân của người Minh Hương và Nhật Bản, dân số người Việt ở Hội An, nói chung, bắt đầu tăng vụt. Vì thế, các làng xã mới mẻ, như Thanh Chiêm, Phú Chiêm, Đông An, Cẩm Pho, Phước Kiều, v.v… mới mọc lên và nằm sát gần nhau. Dựa theo sự lịch trình tiến hóa của con người, sau mấy trăm năm, một số làng xã cũ như Cần Húc bị quên lãng và dần dần biến mất. Thay vào đó chúng ta mới thấy xã Thanh Chiêm vào đầu thế kỷ 19 vươn lên và vượt trội Cần Húc. Tuy nhiên, thành trì Dinh Chiêm xưa cổ vẫn trụ trì trên mảng đất ngày nào nhưng nay thuộc về một làng xã khác có cái tên hiền hòa, thanh bình “Thanh Chiêm”.

Những Sự Thay Đổi

Trong cuộc nghiên cứu, chúng tôi tìm thấy một bản đồ trong thời Pháp thuộc cho biết không những cho biết vị trí mà còn hình dáng tổng quát của tường thành Dinh Chiêm ngày xưa nữa. Ngoài ra, vị trí của xã Văn Đông ( Cần Húc) được in trên bản đồ này rất rõ nét. Hãy xem Hình 7.

Trước nhất, khi quan sát kỹ lưỡng tấm bản đồ này, chúng tôi nhận thấy, giống như trong đầu thế kỷ 17 trên tranh Chaya, địa lý miền nam Điện Bàn vào lúc đó khác với hiện nay. Con sông Câu Lâu chảy ngang qua huyện Duy Xuyên bỗng nhiên biến mất. Thay thế vào đó là một bãi bồi rộng mênh mông nối liền gò nổi Câu Dẫn – Chúng tôi nghĩ đây là lỗi chính tả hay cái tên “Câu Lâu” bị đổi tên thành “Câu Dẫn”? Nay là một phần của phường Điện Phương – ở phía bắc và huyện Duy Xuyên nằm ở hướng nam. Điều thứ hai mà chúng tôi chú ý là, mất đi sông Câu Lâu, sông Cầu Mống nay là con sông chính còn lại chuyên chở khối lượng nước rất lớn hàng năm đến cửa Đại. Nhưng nhìn kỹ chiều rộng của sông Cầu Mống mặc dù đã mở rộng, nhưng cũng chỉ bằng khoảng nửa của sông Chợ Củi hay sông Câu Lâu trước đây mà thôi. Điều này nói lên hầu như chắc chắn rằng trong mùa mưa hay lụt, dung tích của sông Cầu Mống, một mình, không thể nào chất chứa được số lượng nước lớn như thế. Vì thế, chỉ cần tưởng tượng trong đầu nghĩ về quá khứ, chúng ta cũng có thể cảm nhận được cảnh lụt lội và đất lở đã xảy ra khắp nơi dưới thời Pháp thuộc trong khoảng thời gian 1907-1916 cũng như những thập niên 1600. Có lẽ đây là lý do chính mà dòng sông nhân tạo Vĩnh Điện được nới rộng để dẫn làn nước lũ chảy bớt ra cửa Hàn, thay vì để nước lũ dồn dập tràn ngập vào sông Cầu Mống gây ra lụt lội khắp nơi. Nhiều địa danh trước đây như Chợ Củi, Đông An và Phú Chiêm là những vùng được phù sa bồi bổ và cũng là những nơi dễ bị bị nuốt trọn bởi sông Thu Bồn trong những mùa lụt. Để nhìn thấy rõ hơn những hình ảnh này, hãy chú ý đến những nơi trước đây là đất đai mà bây giờ bị sập lở xuống sông Thu Bồn và ngược lại, những nơi được bồi bổ như chính dòng sông Cầu Mống, vùng Kim Bồng, An Phước hay Cẩm Phô trong Hình 28.

Hình 28 – Những Thay Đổi trong Địa Hình vùng Nam Điện Bàn Kể Từ 1907-1916 Cho Đến Nay (2023). Nguồn: Bản Đồ Pháp thuộc 1907-1916 và bản đồ Nam Điện Bàn từ Google Map (2023).

Theo chúng tôi nhận xét thì lụt lội là một trong những lý do chính mà Chúa Nguyễn Hoàng quyết định dời trụ sở Dinh Chiêm về hướng tây nam, về hướng sông Chợ Củi từ thuộc Cần Húc. Là một nhà lãnh đạo Đàng Trong, ngài rất cần ngoại tệ từ các quốc gia khác để canh tân đất nước. Nhưng ngài không thể làm ngơ trước cảnh ngập nước, nhà trôi, người nổi trên sông Cầu Mống, nhất là khi có các thương nhân từ các quốc gia quan trọng trong nền kinh tế Đàng Trong như Nhật Bản, Bồ Đào Nha hay Trung Quốc ghé thăm Công Tử Nguyễn Phúc Nguyên (1563-1635) ở Dinh Chiêm. Trong những năm khi cả hai con sông Câu Lâu và sông Cầu Mống đều mở rộng để nước lụt thông ra cửa Đại (chu kỳ 1), lúc ấy, sự cần thiết của sông Vĩnh Điện không còn nữa.

Chúng tôi hoàn toàn đồng ý với Giáo Sư Huỳnh Công Bá là có lẽ sự bành trướng của Dinh Quảng Nam về hướng Chợ Củi xảy ra trước năm 1604. Cùng với tranh Chaya, bản đồ Pháp thuộc 1907-1916 (Hình 7) cũng cho thấy như thế. Trong bản đồ, theo ý chúng tôi trong những năm đầu thế kỷ 17, các cơ sở hành chánh đã được dựng lên một cách hoàn hảo nằm sát bờ sông Chợ Củi. Tuy nhiên, trong thời gian đầu, chúng tôi cho rằng chỉ có nội thành là được xây dựng trước khi cuộc nội chiến Trịnh-Nguyễn phân tranh bắt đầu (1627). Lúc sau đó, ngoại thành mới được xây dựng thêm vào để bảo vệ cho nội thành và các vùng phụ cận chung quanh kể cả các xã Thanh Hiểm (nay là Phước Kiều), Đông An và Thanh Chiêm. Tuy chỉ thiếu Trạm Thương Khách, nơi các công tử họ Nguyễn đón tiếp cách thương gia ngoại quốc, bản đồ này vẽ đầy đủ chi tiết về ngoại hình và hào sâu bao chung quanh thành trì của nội thành, cùng với các đường giao thông giữa nó và các thị trấn quan trọng như Cần Húc (Văn Đông), Phú Chiêm và Hội An.

Kể từ 1602, cả Chúa Nguyễn Phúc Nguyên (1563-1635) và con trai trưởng của ngài, Công Tử Nguyễn Phúc Kỳ (1582-1631) đều lần lượt trấn thủ tại nội thành. Chúng tôi cho rằng thành Quảng Nam (cũ) vẫn tọa ngự nơi đây gần 200 năm, cho đến khi Chúa Trịnh mang quân vào chiếm kinh thành Phú Xuân vào năm 1774. Sau khi quân Đàng Ngoài vì bệnh tật rút về Phú Xuân, Tây Sơn chiếm đóng thành Dinh Chiêm.

Trong thời gian này (1778), chính quyền Anh Quốc cử ông Charles Chapman (1752-1809) đến Đàng Trong để thương lượng việc buôn bán trong tương lai. Nhưng khi ông đến Đàng Trong thì tình hình Đàng Trong rất hổn loạn. Chiến tranh xảy ra khắp nơi. Trong lúc này, thủ đô Huế đã bị quân Đàng Ngoài chiếm đóng. Năm trước, Chúa Nguyễn Phúc Thuần (1754-1777) cùng cháu Nguyễn Phúc Dương (?-1777) đã bị Tây Sơn giết chết. Lúc ấy, thành Dinh Chiêm cùng Trấn Quảng Nam rơi vào tay Tây Sơn và Đàng Ngoài. Trong bài tường trình của ông viết về tình hình ở Đàng Trong, ông cho biết cả khung cảnh Hội An và Dinh Chiêm rất điêu tàn. Riêng ở Dinh Chiêm ông diễn tả rất tỉ mỉ về thành quách ngoại thành ở đó như sau:

“Ngày hôm sau, chúng tôi đến thăm Trấn Thủ Quan: Ông cư ngụ tại cung điện của các vị vua Đàng Trong, cách thị trấn (Hội An) mà tôi đã đến hơn sáu dặm (Anh).Abbé Raynal cho chúng tôi biết chu vi của nó khoảng một lý, và chung quanh tường thành xếp hàng ngàn khẩu thần công. Có lẽ ông ta đã phóng đại ra hơi nhiều: bản thân tôi đã đến thăm nó vài lần và một người đi cùng tôi đã tìm có cơ hội để xem xét toàn bộ. Thành trì là một hình chữ nhật; chiều dài khoảng nửa dặm Anh, chiều rộng khoảng hai phần ba của chiều dài. Nó được hình thành bởi một bức tường chắn, đằng sau đó là một bờ đất cao 10 (3 m) hoặc 11 feet (3.3 m) được dựng lên, với các bậc thang leo lên thuận tiện cho việc phóng tên lửa. Nó không có lỗ pháo ngay trên tường chắn cao mà mà chỉ có các lỗ đục dưới đáy tường thò nòng súng thần công ra ngoài. Số súng thần công gắn chung quanh thành là khoảng 60 khẩu; súng chín pao (lbs) đạn là lớn nhất. Đối với những nơi sáu hoặc tám feet không có tường, người ta cắm những cây tre nhọn ngắn, dài từ sáu đến mười hai inch,xiên xuống đất; bên ngoài những thứ này là một con hào rộng 8 feet (2.4 m), và sâu nhiều cở, được rào bằng những bụi tre đang mọc mà phía bên ngoài nối tiếp bởi một loạt hàng tre nhọn đóng xuống lòng đất, và toàn bộ thành trì bên ngoài được bao bọc bởi hàng rào thấp kẻ ô vuông đan bằng các tấm tre chẻ vào với nhau. Bên trong thành trì được chia ra làm nhiều ngăn vuông xây bằng gạch, các góc cạnh vuông vắn với nhau. Một số là chợ, kho gạo, trại lính, chuồng ngựa, hay chuồng voi. Tất cả thành trì nơi nào cũng cần nhiều sửa chữa.

Toàn thể cung điện xứng đáng với cái tên gọi tòa lâu đài với các phòng thấp. Toàn bộ cung điện chia ra làm nhiều phòng ở và phòng khách thoáng khí rộng rãi. Tại một trong những phòng khách, tôi gặp ông Trấn Thủ Quan; khi vào phòng, tôi thấy ông ta đang nằm đong đưa trên chiếc võng mà hai đầu của nó treo lên một cái cột nhà và bức tường gỗ thấp…”

Có lẽ lúc giao tranh giữa nhà Nguyễn và Tây Sơn trong vòng 24 năm sau đó, bức tường ngoại thành mà ông Chapman diễn tả trong bài tường trình về Bengal (Bangladesh ngày nay) đã bị phá hủy. Các chân móng tường, vì đắp bằng đất nay cũng không còn. Quan sát kĩ trong bản đồ Pháp thuộc 1907-1916 (Hình 7), chúng tôi không còn thấy những gì ông Chapman kể lại, ngay cả một nét vẽ của tường thành chữ nhật cũng chẳng còn chút di tích nào. Nhưng những bức tường của nội thành cũ, hình lưỡi liềm, từ thế kỷ 17, vẫn còn ghi rất rõ nét. Rất tiếc, mười bốn năm sau (1930), trong bản đồ Pháp thuộc khác, nội thành Dinh Chiêm dường như cũng bị phai nhòa, chỉ còn phảng phất nét vẽ của bờ tường thành ngày xưa mà thôi. Hãy xem thêm Hình 27.

Vào năm 1802, Vua Gia Long (1802-1820) tiêu diệt Tây Sơn và thống nhất đất nước, nhưng Dinh Chiêm nay đã điêu tàn vì chiến tranh. Vua Gia Long quyết đình dời lỵ sở dinh Quảng Nam về Hội An trong một thời gian ngắn. Trong lúc đó, thành Dinh Chiêm được trùng tu trở lại như xưa. Năm 1806, Vua Gia Long đặt lỵ sở Dinh Quảng Nam ở xã Thanh Chiêm. Có lẽ bắt đầu từ đây, lỵ sở xã Thanh Chiêm trở nên một nơi đồng nghĩa với Dinh Quảng Nam, và để rồi cái tên Cần Húc hay Văn Đông bị lu mờ dần trong tiếng gọi nhân gian. Nhưng vài năm sau, vua Gia Long ra lệnh trùng tu Dinh Chiêm cũ, nhưng có lẽ ngài không tu bổ ngoại thành mà ông Chapman từng chứng kiến vào năm 1778 vì kể từ đó, không ai có thể nhận diện ra nó được nữa.

Đến đời vua Minh Mạng, ngài cho xây xong Thành Điện Bàn bằng gạch (1833) tại xã La Qua. Lúc ấy, ngài dời Dinh Quảng Nam về đó. Trong tấm bản đồ Pháp thuộc 1907-1916, dinh trấn cũ kể cả nội thành và thành trì mới Điện Bàn đều được biểu hiện rất rõ nằm bên cạnh tuyến đường Thiên Lý. Sau năm 1833, thành Dinh Chiêm cũ đã hoàn toàn bị bỏ hoang. Theo thời gian, chúng tôi suy đoán, vào thời Pháp thuộc, khoảng năm 1925, chính quyền thuộc địa xây cất Quốc Lộ (QL)-1 cũ, hiện nay là QL-1A ở nam Điện Bàn. Trong chương trình xây cất, tất cả nội thành Dinh Chiêm cũ đã bị san bằng nhường đất đai cho QL-1 chạy xuyên qua nó. Hãy xem vào Hình 27 – Nam Điện Bàn Dưới Thời Pháp Thuộc (1930) thì sẽ rõ.

Ngay trong thời Pháp thuộc, trong vòng 14 năm kể từ 1916, sự thay đổi về địa lý cũng rất rõ ràng. Hãy xem hai Hình 29 sau đây gom gọn hai Hình 7 (bên phải) và Hình 27 (bên trái) và xếp chúng gần bên nhau. Mục đích chính là để dễ bề quan sát sự thay đổi trong địa hình của vùng nam Điện Bàn, nhất là khi hai con sông Câu Lâu và Cầu Mống đổi dạng trong vòng 14 năm trời.

Hình 29 – Dinh Chiêm dưới thời Pháp Thuộc 1930 so với (1907-1916). Nguồn: Thi Bao Chau Huynh. Patrimoine Architectural, Urbain, Aménagement et Tourisme: Ville HôiAn, – ViêtNam. Géographie, Université Toulouse le Mirail- ToulouseII, 2011. Français. NNT: 2011TOU20062. Tel-00717654, trang 57 và Alamy.com.

Nhìn hình bên phải, sau khi hai dòng sông Chợ Củi và Dưỡng Chân nhập làm một và đổ dồn vào sông Cầu Mống, nó uốn người lượn về hướng đông bắc và trở ngược về đông nam. Lúc này, sông Câu Lâu đã biến thành một bãi bồi nối liền xã Mỹ Xuyên (nay Thị Trấn Nam Phước) với gò bồi “Câu Dẫn” (hay Câu Dần) (nay là phường Điện Phương Đông). Nhắc nhở về quá khứ xa xưa hơn nữa khi những thương nhân Nhật Bản đáp thuyền xuống Hội An và vẽ lại trong Tranh Chaya vào năm 1640, sông Câu Lâu và Cầu Mống đã thay đổi vị trí cũng giống như trong hình trên bên phải (1907-1916) vậy. Nhưng trong một thời gian ngắn (Hãy xem hình bên trái vào năm 1930 trên) sông Câu Lâu đã khôi phục được sự hùng vĩ của nó và chọc thẳng xuyên qua huyện Duy Xuyên, cắt rời huyện này ra hai mảnh. Miền đất Câu Dẫn nay trở thành một gò bồi ở phía bắc gọi là Điện Phương (Đông) và huyện Duy Xuyên ngày nay nằm ở phương nam sông Thu Bồn. Riêng sông Cầu Mống, kể từ đó, vì lý do nào đó, lượng nước trên sông rút xuống dần và từ từ, đến ngày nay, chỉ còn là một con suối nhỏ mà thôi. Từ đó, hai miền đông, tây phường Điện Phương nhập lại thành một, nhưng vẫn bị cắt ngang bởi một con rạch nhỏ chảy dài từ tây nam lên đông bắc.

Miêu Tả Thành Dinh Chiêm

Đối với chúng tôi, thành Dinh Chiêm bắt đầu từ thế kỷ 17 cho đến 1778 bao gồm hai phần: nội thành và ngoại thành. Chúng tôi cũng giả sử nội thành được xây dựng bởi Chúa Nguyễn Hoàng trước năm 1602 – năm ấy, sau khi xây xong thành Quảng Nam, ngài gửi Công Tử Nguyễn Phúc Nguyên (1563-1635) làm Trấn Thủ Quan. Còn bức tường thành hình chữ nhật như ông Chapman diễn tả trong bài tường trình của ông sau chuyến thăm viếng Đàng Trong vào năm 1778, chúng tôi nghĩ, là ngoại thành bao bọc nội thành, nhưng được xây sau, có lẽ trong thời gian Trịnh-Nguyễn phân tranh (1627-1772).

Nội Thành Dinh Chiêm

Dựa theo Hình 7, nội Thành Dinh Chiêm ở đầu thế kỷ 17 trông giống như một mảnh trăng lưỡi liềm nằm gọn giữa hai con đường đất. Tương đối nội thành Dinh Chiêm rất dài và hẹp – chiều dài đo từ đầu đường ngay THCS Nguyễn Du đến tuyến đường Thiên Lý là nửa cây số; chiều rộng nhất khoảng 160 m. Hai đầu thành thu hẹp như hai đầu võng. Bờ tường phía tây nam giáp sát tuyến đường Thiên Lý. Cửa thành được đặt bốn hướng vì theo ảnh hưởng thành trì Trung Quốc, nhưng cửa thành nam và tây nam hướng về sông Chợ Củi và sông Câu Lâu, chúng tôi nghĩ, là cửa chính; còn về phía tây bắc, hai con sông nhỏ chắn ngang trước mặt thành làm thành hàng rào thiên nhiên kiên cố. Những nơi không tiếp giáp với sông đều được bao bọc hào sâu che chở. Tường thành được xây cất bằng đất đắp lên khung tre cao khoảng 3-5 m với chu vi khoảng 300 trượng linh (1,410 Km) và diện tích không quá 25 ha.

Một nơi cũng rất đáng chú ý là ở phía tây bắc thành có một khu đất lõm vào. Dường như khi xây thành trì, nơi đây đã là đầm lầy hay hồ nước nên khi xây tường nội thành họ phải vòng theo bờ hồ. Có một hào thiên nhiên như thế rất tốt trong việc phòng thủ.

Sau đây là vóc dáng của nội thành Dinh Chiêm trích ra từ Hình 7 và được đặt vào Google Map (Hình 30). Khi vẽ vóc dáng thành Dinh Chiêm dựa theo bản đồ Pháp thuộc 1907-1916, chúng tôi rất lưu ý về hai tiêu chuẩn quy định trong Đại Nam Nhất Thống Chí, 2006 và Kiến Văn Tiểu Lục Toàn Tập do Lê Quí Đôn viết, đó là thành có chu vi 1,41 km và diện tích không quá 25ha.

Hình 30 – Vị Trí và Kích Thước Nội Thành Dinh Chiêm vào Đầu Thế Kỷ 17. Nguồn: Google Map Vẽ theo bản đồ thời Pháp thuộc 1907-1916

Kết Luận

Cuối cùng, rất may mắn, chúng tôi đã tìm ra tấm bản đồ dưới thời Pháp thuộc (1907-1916) vẽ một cách tổng quát hình ảnh của nội thành Dinh Chiêm mà chúng tôi nghĩ đã được xây cất vào đầu thế kỷ 17 (kích thước ước lượng 40 m x 140 m x 220 m x 340 m x 40 m x 420m x 220 m). Theo đó chúng tôi vẽ lại diện mạo của nội thành Dinh Chiêm trên Google Map. Tuy không tìm được kích thước chính xác của thành quách xưa, dựa theo những tiêu chuẩn mà chúng tôi đã nêu lên, nhất là nội thành đã có chu vi chính xác 1.41 km. Dùng tính năng đo diện tich trên bản đồ Google map cho biết thành nội thành Dinh Chiêm xưa có diện tích khoảng 22 ha, vẫn dưới 25 ha cần thiết tối đa khi xây cất một thành trì cho tỉnh lỵ. Điều quan trọng nữa là mặt thành tây nam chạy dọc theo tuyến đường Thiên Lý. Qua đường là tiếp giáp với sông Chợ Củi. Sau bao nhiêu năm vắng bóng, hiện nay chúng tôi có thế hình dung ra thành trì Dinh Chiêm, hình thù của một lưỡi liềm hay chiếc võng, nằm ngay bờ sông Chợ Củi, nơi buôn bán rất phồn thịnh trước thời nội chiến giữa nhà Nguyễn và Tây Sơn (1773).

Ngoại Thành Dinh Chiêm

Dựa theo bài tường trình của ông Chapman, ngoại thành trông giống như một ô hình chữ nhật. Chiều dài khoảng ½ mile (800 m) với chiều rộng chỉ bằng 2/3 chiều dài (khoảng 500 m). Tường thành tương đối rất thấp từ 10 feet đến 11 feet (3 m – 3,3 m). Vào năm 1778, lỗ chỗ có nhiều nơi tường thành bị sụp nên phải trồng hay cắm tre vào chỗ trống. Bên ngoài vòng theo tường thành là hào sâu, rộng khoảng 8 feet (2,4 m) – không được rộng cho lắm. Nói chung thì tình trạng ngoại thành rất thảm thương và suy đồi sau nhiều trận đánh giữa nhà Nguyễn với nhà Trịnh từ phương bắc và quân Tây Sơn. Tuy nhiên, ông Chapman không cho biết vị trí của tường thành này mà cũng không nhắc đến nội thành Dinh Chiêm. Vì thế, chúng tôi suy diễn ra rằng lúc ông diện kiến Trấn Thủ Quan do Đàng Ngoài phái đến, ông không được đón tiếp một cách long trọng như một đại sứ của một cường quốc vậy – vì ông không được mời vào chính điện mà chính điện mới có khả năng ở trong nội thành.

Mặc dù những dữ kiện mà ông Chapman cho biết tương đối đầy đủ, nhưng ông không minh định vị trí ngoại thành Dinh Chiêm so với nội thành nên chúng tôi ban đầu đã gặp nhiều trở ngại vẽ ra bức tường ngoại thành. May mắn thay! Khi chúng tôi dựa vào địa lý vùng nam Điện Bàn vào đầu thế kỷ 17 chúng tôi mới có thể hình dung ra bức tường thành này. Vào lúc này, bờ sông Thu Bồn chạy song song và sát bên cạnh tuyến đường Thiên Lý chạy dài từ tây bắc xuống đông nam miền Câu Lâu. Ngoài ra, rất có khả năng một trong nhiều lý do mà Chúa Nguyễn xây ngoại thành là để bảo vệ nội thành. Vì vậy, vì cạnh tây nam của nội thành chạy song song với tuyến đường Thiên Lý, một cạnh của ngoại thành cũng sẽ như thế. Nhưng ngoại thành không thể bao gồm luôn cả tuyến đường Thiên Lý mà phải chừa nó ra cho việc giao thông. Thêm vào nữa, khi vẽ hình ngoài thành, mặt thành tây bắc không thể bao gồm nhà thờ Phước Kiều được mà phải loại bỏ nó ra ngoài thành. Ngoài ra, dựa theo tỉ lệ xây thành quách vào thời vua Gia Long trở về sau, tỉ lệ giữa hai cạnh ngắn-dài là khoảng 0.67 cho đến 1, thí dụ kinh thành Huế bắt đầu dưới đời vua Gia Long hay Thành Gia Định xây dựng dưới đời vua Minh Mạng cũng có tỉ số tương tự như thế.

Để hội đủ các điều kiện trên, chiều rộng ngoại thành rất có khả năng khoảng 500 m – đó là chiều dài trên khúc quẹo tuyến đường Thiên Lý để bao phủ luôn cả nội thành. Sau khi cho vào tỉ số mà ông Chapman đưa ra, đó là chiều rộng bằng 2/3 chiều dài. Vì thế, chiều dài có thể lên đến 750 m. Dùng Google Map, ngoại thành Dinh Chiêm có thể giống như sau – hãy xem Hình 31.

Hình 31 – Nội Thành và Ngoại Thành Dinh Chiêm. Nguồn: Google Map và Bài Tường Trình của ông Chapman (1778). Nguồn: Google Map và JSTOR, .

Bây giờ, muốn biết diện tích và chu vi của ngoại thành Dinh Chiêm mà Google Map mới vẽ như trên có hợp lý hay không, chúng ta nên so sánh vài dữ kiện của nó với thành Điện Bàn được xây cất do vua Minh Mạng vào năm 1833.

Phân Bố

Ngoại Thành Dinh Chiêm (DC)

Thành Điện Bàn (ĐB)

Ghi Chú

Dài (m) x Rộng (m)

750 x 500

598 x 564

Dữ kiện của ngoại thành D.C. từ ông Chapman (1778), đó là chiều rộng bằng khoảng 2/3 chiều dài; dữ kiện của thành ĐB được đo từ Google Map.

Chu vi (km)

2,4

2,3

Chu vi thành ĐB được trích ra từ Đại Nam Nhất Thống Chí, Q7, 2006, trang 396. Chu vi ngoại thành DC đo bởi Google Map. Hai dữ kiện rất tương ứng.

Diện Tích (ha)

37,5

33,7

Diện tích = Dài x Rộng; Hai dữ kiện rất tương ứng.

Tường cao (m)

3-3,3

5,64

Tường cao thành ĐB được trích ra từ Đại Nam Nhất Thống Chí, Q7, 2006, trang 396. Tường ngoại thành DC rất thấp so với một tòa thành. Nguồn: Chapman, 1778.

Hào rộng (m)

Hào thành ĐB được trích từ Đại Nam Nhất Thống Chí, Q7, 2006, trang 396. Hào ngoại thành DC rất hẹp; vì thế sẽ dễ bị tấn công. Nguồn: Chapman, 1778.

Bảng 4 – So Sánh Vài Dữ Kiện về Thành Dinh Chiêm (1778) và Thành Điện Bàn (1833)

Kết quả từ Bảng 4 cho thấy ngoại thành Dinh Chiêm, tuy xây bằng đất, rất tương xứng với thành Điện Bàn được xây sau này vào năm 1833 – thí dụ, chu vi của ngoại thành Dinh Chiêm là 2,4 km so với 2,3 km của thành Điện Bàn.

Ngoài ra, khi chúng tôi đặt vị trí của trạm nghỉ Thanh Chiêm tìm ra trong Phần 2, “Cần Húc ở Đâu?” trong Hình 8 vào Hình 31, chúng tôi nhận thấy rằng trạm nghỉ Thanh Chiêm nằm sát bên ngoài bờ tường đông bắc của ngoại thành Dinh Chiêm. Điều này cho thấy vị trí của tường thành và trạm nghỉ Thanh Chiêm rất tương đồng và hợp lý vì trạm nghỉ là nơi các quan lại và nhà ngoại giao ngoại quốc tạm nghỉ chân trước khi vào yết kiến Trấn Quan Quảng Nam. Trạm nghỉ này, vì thế, tuy gần tường thành, nhưng vẫn phải nằm ngoài phạm vi ngoại thành.

Kết Luận

So sánh với những phân bố từ thành Điện Bàn, kích thước của ngoại thành Dinh Chiêm vào năm 1778 mà chúng tôi dùng Google Map vẽ có vẻ thích hợp với lời tường trình của Charles Chapman. Ngoại thành Dinh Chiêm là một hình chữ nhật mà chiều rộng giáp với bức tường của nội thành chạy song song bên cạnh đường Thiên Lý với khoàng cách 500 m từ hướng tây bắc xuống đông nam; chiều dài ngoại thành chạy song song với đường Nguyễn Du hướng lên phía đông bắc – mặt ngoại thành đông bắc cắt ngang đường Nguyễn Du tại tọa độ khoảng 15,870625 độ Vĩ, 108,66489 độ Kinh. Từ mặt tây nam thành, nhìn ra khoảng 100 m là nhà thờ Phước Kiều. Còn làng Đúc Đồng Phước Kiều nằm gọn trong ngoại thành gần nhà thờ Phước Kiều, cách nhau bởi bức tường đất cao khoảng 3 m – hãy xem lại Hình 31.

Mặc dầu ông Chapman cho biết một số ô vuông xây bằng gạch. Hiện nay chúng tôi không rõ chợ, kho gạo, trại lính, chuồng ngựa, hay chuồng voi mà ông nhắc đến nằm ở góc cạnh nào trên bản đồ. Những điều này sẽ cần nghiên cứu thêm để được sáng tỏ.

Tuy nhiên, sau cuộc chiến mà nhà Nguyễn thất bại trong việc bảo vệ Phú Xuân và Dinh Chiêm, chúng tôi không khỏi ngẩm nghĩ và ngao ngán về việc để việc phòng thủ ngoại thành Dinh Chiêm xuống mức quá tệ hại, đó là vì tường thành quá thấp; hào rộng và sâu không đủ. Nhà Nguyễn vào đời Chúa Nguyễn Phúc Khoát (1714-1765), nghĩ cho cùng, quá thật lơ là trong việc quốc phòng lại phóng túng quá độ triều cương để rồi Trương Phúc Loan lộng quyền.

Hiện nay, chúng tôi không rõ lý do gì mà vua Gia Long, sau chiến tranh, khi sửa chữa thành Dinh Chiêm lại không bao gồm ngoại thành mà chỉ có nội thành mà thôi. Có lẽ là vì cuộc nội chiến nam-bắc đã chấm dứt. Điều này được phản ảnh trong bản đồ Pháp thuộc (1907-1916) – Hình 7 dưới đời vua Duy Tân. Nhưng rất tiếc, trong những năm sau đó (khoảng 1925), chính quyển Pháp thuộc cũng đã phá hủy di tích của nội thành luôn để xây đường QL-1– hãy xem hình 27.

Cuộc Tìm Kiếm Vị Trí của Trạm Thương Khách trên Bờ Sông Chợ Củi

Công cuộc kế tiếp của chúng tôi là đi tìm kiếm vị trí của Trạm Thương Khách bên bờ Sông Chợ Củi mà vào năm 1640, các thương nhân Nhật Bản ghé thăm Trấn Quan Quảng Nam. Nhìn vào Tranh Chaya, chúng ta sẽ thấy căn nhà ngang rộng lớn này nằm sát bên bờ sông tiếp giáp với Đường Thiên Lý. Trong nhiều thế kỷ trước, ở phía tây nam Sông Chợ Củi, con đường đất Thiên Lý chạy dọc sát theo bờ sông phía tây nam. Nằm trên bờ sông, con thuyền Châu Ấn Nhật Bản thả neo gần Trạm Thương Khách. Tuy nhiên, qua nhiều năm tháng dài, Tranh Chaya không được hoàn toàn vì bị mất hai nơi. Nói chung, bức tranh bị rách giữa Khúc Lũy và cửa sông Điện Bình nên chúng tôi phải tìm cách bổ khuyết vào chỗ trống cho hợp lý (Hãy xem Hình 36).

Phương Pháp Tìm Kiếm

Vào khoảng năm 2015, chúng tôi đã đọc một bài báo nói rằng các nhà khoa học dùng vệ tinh nhân tạo chụp hình, vừa khám phá ra một hệ thống sông ngòi cổ nằm dưới lớp cát vàng trong sa mạc Sahara ở Phi Châu. Hệ thống sông ngòi này đã hiện hữu khoảng 2.000 đến 5.000 năm về trước. Nếu chụp hình bình thường, các nhà bác học không thể tìm ra điều nhiều kinh ngạc và thú vị như thế này. Cũng vì thế, chúng tôi nảy ra một ý nghĩ, đó là dùng hình satellite từ Google hay Google Earth, chụp trong vùng nam Điện Bàn với hy vọng rằng chúng tôi có thể nhận dạng ra bờ sông nơi con tàu buôn Nhật Bản thả neo bên cạnh tòa nhà Trại Thương Khách trước năm 1640. Tuy không chắc chắn, chúng tôi tin tưởng rằng mình có thể khám phá ra nhiều điều mới mẻ và bổ ích vì hình chụp từ vệ tinh có thể xuyên thấu qua nước và bùn lầy; các địa phận cao sẽ có màu nâu hay xam xám, còn các địa phận thấp như đồng ruộng, đất trũng sẽ có màu xanh lá cây. Riêng các vùng thật thấp sẽ có màu nâu hay đen đậm. Từ đó, chúng tôi có thể nhận dạng ra các sông ngòi cổ, đầm, hồ, cồn, gò, bãi bồi do đất phù sa tạo ra. Sau khi loại bỏ các địa điểm thấp bồi bổ từ phù sa trong quá khứ, chúng tôi hy vọng sẽ có một khái niệm tổng quát về địa hình của nam Điện Bàn trong nhiều thế kỷ trước. Thường thường sau nhiều thế kỷ, phù sa bồi đắp bờ sông theo thứ tự thời gian và qua nhiều lớp trầm tích chồng chất lên khác nhau. Chúng tôi hy vọng sẽ thấy rõ những đường lớp phù sa rõ rệt nằm bên bờ sông Chợ Củi, nơi Trạm Thương Khách được xây lên. Sau đó, chúng tôi sẽ dùng những chi tiết trong Tranh Chaya và so sánh với hình ảnh vệ tinh của Google để mong nhận diện ra bờ sông Chợ Củi.

Nhìn vào Hình 17 chúng tôi nhận thấy rằng địa hình Nam Điện Bàn và sông ngòi hiện nay (2023) đang trong Chu Kỳ 3 – Hãy xem Bảng 3. Trong chu kỳ này, Sông Cầu Mống gần như khô cạn. Số lượng nước chảy từ Sông Câu Lâu và Dưỡng Chân chảy vào nó rất it ỏi. Hình 17 cũng cho thấy hai con đường Quốc Lộ (QL) xưa và nay. Đường đất Thiên Lý (còn gọi là đường Cái Quan) là tuyến đường cũ kĩ nhất nằm cuối cùng gần bờ sông Chợ Củi nhất; tuyến đường thứ hai là đường Nguyễn Hoàng trước đây là QL-1 được xây cất từ thời Pháp thuộc vào khoảng 1925; còn con đường QL-1A được xây cất trong khoảng thời gian gần đây (sau 2000). Trong công cuộc tìm kiếm Trạm Thương Khách, chúng tôi chỉ muốn để ý đến con đường cổ Thiên Lý mà thôi vì hai tuyến đường Quốc Lộ được xây dựng và chỉ tồn tại về sau này.

Chúng tôi cũng tiên đoán rằng vị trí của Trạm Thương Khách rất gần nội thành Dinh Chiêm. Vì tránh lụt lội, nó có thể cũng được xây trên một nền đất cao hơn chung quanh. May thay, chúng tôi đã tìm thấy một website lấy tên là cho biết độ cao của đất đai cả thế giới bao gồm cả Việt Nam. Khi chúng tôi vào website và đặt chiều cao của mặt nước sông là 11 m, hầu hết cả vùng nam Điện Bàn đầu nằm dưới mặt nước, ngoại trừ một vài nơi như Thành Điện Bàn, dọc tuyến đường Thiên Lý và xã Đông An. Điều này cho thấy rất có thể Trạm Thương Khách nằm dọc theo tuyến đường Thiên Lý vì, theo chúng tôi nghĩ, trong đầu thế kỷ 17, con đường đất này nằm sát theo bờ sông Chợ Củi. Hơn nữa, trạm khách này nằm kế bên cạnh các con đường đường bộ nếu đi bằng xe ngựa. Sau đây là các vùng đất cao ở miền nam Điện Bàn mà website này cho biết (Hình 32):

Hình 32 – Độ Cao của Đất Đai Trong Vùng Nam Điện Bàn khi Mặt Nước Sông Dâng Lên Đến 11 m. Nguồn:

Kế tiếp, vẫn dùng website này, chúng tôi tăng mực nước lên đến 12 m với mục đích là để xem đâu là điểm cao nhất trên tuyến đường Thiên Lý. Kết quả là hầu hết nam Điện Bàn đều nằm dưới mặt nước, ngoại trừ một vài nơi. Riêng trên tuyến đường Thiên Lý, có hai địa điểm cao đáng kể mà có thể là nơi lập Trạm Thương Khách được. Hãy xem địa điểm 1 và 2 trên Hình 33 sau đây:

Hình 33 – Hai Địa Điểm Cao Nhất trên Đường Thiên Lý (2023). Nguồn:

Bắt tay vào công việc chính, chúng tôi tìm kiếm một bản đồ chụp từ vệ tinh trong Google Map cho miền nam Điện Bàn (Hãy xem Hình 34) và bắt đầu công việc tìm ra những đầm, hồ và sông. Điều ngạc nhiên là hình dáng các sông ngòi xưa và nay hiện ra rất rõ, kể cả các đầm lầy và hồ ao. Từ hình vệ tinh, chúng tôi có thể thấy phường Điện Phương bị chia ra hai phần đông và tây bởi con sông Cầu Mống. Cũng giống như những gì vẽ trong Tranh Chaya (1640), sông ngòi ngày xưa rất rộng kể cả sông Cầu Mống, sông Câu Lâu và sông Chợ Củi. Chúng tôi cũng nhận thấy hình chụp vệ tinh rất ăn khớp với hình ảnh lấy ra từ floodmap.net. Nói chung là miền nam Điện Bàn ngày xưa loang lổ đầm lầy với gò bồi khắp nơi. Muốn tìm kiếm một nơi cao ráo để dựng một dinh thự lại gần bờ sông và đường bộ cho thuận tiện lưu thông thật khó khăn. Nghĩ về Chúa Nguyễn Hoàng (1525-1613) khi đi ngang qua Cần Húc có lẽ rất hài lòng về địa thế vùng này vì nó nằm trên một vùng đất cao, lại gần sông Cầu Mống, cách Hội An không xa (khoảng 5, 6 cây số) nên cuối cùng quyết định đặt lỵ sở dinh trấn Quảng Nam tại đây. Nơi đây chính là xã Cần Húc. Có lẽ điều ngài không thể ngờ là nạn lụt lội ở miền nam Điện Bàn xảy ra rất thường xuyên. Có khi nước lủ kéo đến phá bờ sông, chọc thủng đất đai, thay đổi đường hướng trước kia của sông Cầu Mống. Và chính vì lý do này, theo chúng tôi nghĩ, ngài mới di dần Dinh Chiêm về phía tây nam đi theo con đường đất chạy đến bờ sông Chợ Củi.

Hình 34 – Sông Ngòi Nam Điện Bàn (2023) Chụp từ Vệ Tinh Lọc Bỏ Phù Sa từ 400 Năm Qua. Nguồn: Google Map

Công việc kế tiếp là tìm kiếm bờ sông Chợ Củi nằm phía tây nam Điện Bàn, gần tuyến đường Thiên Lý chạy song song theo bờ sông. Xem xét kỹ lưỡng các cồn bồi nằm phía bên trái tuyến đường Thiên Lý, chúng tôi nhận thấy một đường ranh giới mờ nhạt do phù sa bù đắp. Theo đó, chúng tôi dùng mực xanh lá cây vẽ theo và tẩy sạch các gò bồi ngoài con đường ranh giới này. Chúng tôi tin tưởng rằng mình đã tìm ra bờ sông Chợ Củi đầu thế kỷ 17. Hãy xem Hình 35.

Hình 35 – Bờ Sông Chợ Củi lọc ra từ Hình Vệ Tinh Google Map

Bây giờ hãy ghi nhận Chi Tiết B, C, D và E trong Tranh Chaya rồi so so sánh từng vị trí một với hình vệ tinh Google Map:

Hình 36 – So Sánh Các Chi Tiết trong Tranh Chaya và Hình Vệ Tinh Google Map của Nam Điện Bàn

Để định rõ vị trí của Trạm Thương Khách, chúng tôi sẽ dùng những chi tiết của Hình 34, 35 và kết nối với Hình 36. Sau khi quan sát kỹ lưỡng và tỉ mỉ cả ba hình, chúng tôi cho rằng trạm đón khách có thể nằm trên mảnh đất cao (mảnh đất số 1 trên Hình 33) với chiều dài khoảng 40-50 m, và chiều rộng khoảng 20-25 m, sát bên bờ sông Chợ Củi, bên trái tuyến đường Thiên Lý – nó nằm sát cạnh Khu Thể Thao Đông Phương 1 hiện nay ở phía nam.

Trạm Thương Khách là một tòa nhà ngang làm bằng gỗ tương đối rất đồ sộ. Quan sát kỹ cho thấy rằng có hai sàn nhà cao, thấp được thiết kế theo lối nhà người Nhật Bản. Sàn nhà cao là nơi chủ nhà ngồi tiếp khách. Trước khi vào nhà, quan khách đi qua một sân rộng; trước là cửa chính. Nằm hai bên bên cửa, dọc theo hàng rào tre là 4 khẩu thần công đúc bằng đồng chổng đầu lên không trung như trông chờ đón khách vậy. Bên bờ sông hiền hòa có con tàu buôn shuinsen Nhật Bản đang thả neo; cờ đỏ bay phất phới theo chiều gió. Căn nhà này đối diện với góc tường thành bắc-tây bắc của nội thành. Chúng tôi nghĩ, để vào thành, phái đoàn thương nhân phải ra tuyến đường Thiên Lý đi về phía đông nam, chạy võng hay ngựa theo con đường trước cửa thành chính nằm ở góc tây nam – Các thành trì ở Trung Quốc hay Đại Việt đều có cửa chính đặt ở phía nam thành. Chúng tôi nghĩ đặt Trạm Thương Khách trước mặt thành, ngay bờ sông Chợ Củi là đúng cách. Mảnh đất số 2 trên Hình 33, nằm ngay ngã ba tuyến đường Thiên Lý và Nguyễn Du nay, không thích hợp vì quá chật hẹp. Nếu chú ý một chút, chúng ta sẽ thấy chòi canh cao nhìn về hướng sông nằm đàng sau trạm khách. Để bảo vệ sự an toàn cho các thương nhân và Công Tử Kỳ, căn nhà đều bao kín bởi ba mặt sông ngòi và thành trì. Đó là không kể lính canh gác cầm kiếm dài đứng khắp nơi. Hãy xem Hình 37.

Hình 37 – Vị Trí Nội Thành Dinh Chiêm và Trạm Thương Khách ở Đầu Thế Kỷ 17

Nếu chú ý thêm một chút, chúng ta sẽ nhận thấy cơ sở Đúc Đồng Phước Kiều nằm bên cửa tây bắc của nội thành Dinh Chiêm cách cửa thành khoảng 100 m mà vị trí nó nằm giữa hai con sông chắn ngang mặt thành bắc của Dinh Chiêm. Ngoài ra, nhà thờ Công Giáo Phước Kiều (Andre Phú Yên) mà nhiều nhà nghiên cứu cho rằng đó chính là ngôi nhà thờ mà G.S. Francisco de Pina đã xây dựng vào năm 1623 nằm cách mặt thành không xa, khoảng 300 m về hướng tây bắc. Còn Chợ Tổng nổi danh ở Thanh Chiêm cũng hiện diện trong hình, nhưng đối với nội thành Dinh Chiêm, nó quá mới mẻ vì được xây dựng vào khoảng 1945. Dựa theo bản đồ thời Pháp Thuộc (1907-1916) – hình 7, khu chợ này có thể nằm dọc theo mặt nam của nội thành Dinh Chiêm hoặc nằm hẳn trong nội thành. Nếu nhìn về góc đông bắc trên mặt thành, nếu đứng từ vị trí này chúng ta có thể nhìn qua đường Nguyễn Du xưa và thấy được trường THCS Nguyễn Du hiện nay.

PreviousPhần 02 NextPhần 4

Last updated 1 year ago

Was this helpful?